Een prikkelende zoektocht

‘Einsteins algemene relativiteitstheorie (ART) – het idee dat zwaartekracht wordt veroorzaakt doordat materie de ruimtetijd doet krommen – houdt al meer dan honderd jaar stand. Ook voor de nieuwste test, waarbij het superzware zwarte gat in het sterrenstelsel M87 centraal staat, is de theorie met vlag en wimpel geslaagd. Ondanks het aanhoudende succes van Einsteins theorie zijn wetenschappers het erover eens dat er ooit een moment komt dat de ART de mist in gaat. In wiskundig opzicht is de theorie namelijk niet verenigbaar met de kwantummechanica, die de subatomaire wereld beschrijft. Vermoed wordt dat er ooit een theorie zal worden gevonden die zwaartekracht en kwantummechanica met elkaar verenigt.’ (Govert Schilling)

Karl Deisseroth is er in geslaagd met behulp van licht zenuwcellen aan en uit te zetten. Dankzij de aan- en uitknop van optogenetica kan het gedrag van een levend dier, en ook wat hij leert en waarneemt, specifiek en gericht worden gestuurd. (NRC 3&4 oktober 2020). ‘In 2013 ontrafelden we de neurologische bedrading van anxiety, het angstige gevoel van ongerustheid die bestaat als er geen directe bedreiging is, maar wel een situatie waar die er wel zou kunnen zijn.’

De werking van de geest is biologisch. Jacob Jolij zal dit nieuws toejuichen. In zijn boek Wat is bewustzijn nou eigenlijk doet hij een hartstochtelijke poging te achterhalen wat bewustzijn is. In zijn nawoord moet hij concluderen dat wij nog steeds geen idee hebben wat bewustzijn precies is. Jolij is psycholoog, onderzoeker en afdelingshoofd van het DataLab Sociale wetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen. In een inleiding vertelt hij over een crisis in zijn eigen leven. ‘Natuurkunde was me te exact, filosofie te zweverig, kunstmatige intelligentie te toegepast’. Zijn onderzoeksgroep onderzoekt hoe ons brein ‘zulke wonderlijke dingen als emoties, waarneming en vooral bewustzijn tot stand brengt.’ Het is een moeizame en moeilijke weg die hij moet bewandelen. De lezer moet hem volgen en hoewel Jolij een prettige converserende toon heeft, blijft het moeilijke stof. Zijn verhandeling over kansberekening in verband met de kwantummechanica, hoewel didactisch verantwoord toegelicht, gaat me boven de pet.

Het is belangrijk dat zowel de uitspraak ‘Wij zijn ons brein’ als de bewering ‘Bewustzijn is eindeloos’ geen ‘wetenschappelijke’ uitspraken zijn, maar filosofische stellingnames.

Jolij vraagt de lezer kritisch te blijven en wenst ons goede reis bij het lezen van zijn boek. Hij begint bij de dualist Descartes die dacht dat lichaam en geest totaal verschillende dingen zijn. De eerste hoofdwet van de thermodynamica verbiedt dat de geest, die onstoffelijk is, stoffelijke materie aanstuurt, omdat een brein energie nodig heeft in de vorm van ATP (adenosinetrifosfaat). ‘Een onstoffelijke ziel kan roepen wat die wil, een hersencel zal daar niet door gaan vuren.’ David Chalmers had het over het harde probleem van het bewustzijn. Hoe kunnen bewuste ervaringen bestaan in een universum van alleen natuurkundige processen? Moet je dan maar zeggen dat bewustzijn gewoon hersenactiviteit ís? Volgens Daniel Dennett heeft het brein als geheel bewustzijn. Bewustzijn is een emergente eigenschap (meer dan de som der delen). We zullen er nooit iets van begrijpen.

Kunnen we zeggen dat een amoebe die zich naar het licht beweegt een bewuste actie uitvoert? Een robot kan reageren op zijn omgeving, maar je wilt dat toch geen bewustzijn noemen? Een zelfsturend mechanisme? Hoe ingewikkelder een brein is hoe meer informatie het kan verwerken. Is het dan ook bewuster? En hoe zit het met zelfbewustzijn? Is dat voorbehouden aan mensen of kan een dier dat een vlek op zijn snuit in de spiegel ziet ook reflecteren op zich zelf? Kan een hond plannen maken? Is misschien bewustzijn een fundamentele eigenschap van ons universum? Is de hele evolutie een ontvouwing van bewustzijn met als voorlopig laatste specimen de mens?

De procesfilosofie van Alfred North Whitehead lijkt op de filosofie van Lao Tse. We verlaten dan het domein van de wetenschap en komen terecht in het geloof. Volgens sommige gelovigen moeten we God ook zien als een zich ontvouwende grootheid. God als een eeuwig worden. Zelfs Chalmers, van ‘het moeilijke probleem’, neemt aan dat het probleem kan worden opgelost door bewustzijn te beschouwen als een basiskracht in het universum, zoals zwaartekracht. Maar, zegt Jolij, als je zegt dat alles bewustzijn is, heb je een theorie die je op geen enkele manier empirisch kunt aantonen of falsifiëren. Hij zou graag een wetenschapper blijven. Is Rupert Sheldrake, die interessante experimenten met telefoontelepathie heeft gedaan, een wetenschapper? En hoe zit het met de parapsychologie?

Jolij zou heel graag bewustzijn vangen in een natuurkundig model, ‘zonder direct door te slaan naar keihard fysicalisme of naar niet te toetsen, zweverige kwantummystiek.’ Hij ontwikkelde met een collega het Q continuüm, waarin bewuste ervaringen bestaan. De Q komt van qualia, eenheden van bewustzijn, ervaringen die samenhangen met prikkels. Continuüm: een oneindige ruimte waarin die ervaringen gerangschikt liggen. De uitleg daarvan levert weer een moeilijk te vatten tekst op. Jolij denkt dat de kwantumvergelijkingen die het verloop van de koppeling tussen bewustzijn en het fysieke universum beschrijven wel eens geïnterpreteerd zouden kunnen worden in termen van de procesfilosofie van Whitehead.

In elk geval heeft Jolij een prikkelend boek geschreven, dat voorlopig op mijn leestafel blijft liggen.

Remco Ekkers

Jacob Jolij – Wat is bewustzijn nou eigenlijk?, Nieuw Amsterdam. 250 blz. € 22,99.