De lessen van Machiavelli

Zeg van een politicus dat zij een machiavellist is en het zal worden opgevat als een verwijt van liegen, bedriegen en manipuleren om macht te verwerven en te behouden. Maar lees Machiavelli’s Discorsi en De heerser en concludeer dat hijzelf bepaald geen machiavellist was, althans niet in die verwijtende betekenis van het woord.

De Florentijn Niccolò Machiavelli (1469-1527) was een hoogst origineel denker, die de politieke theorie van haar theologische keurslijf bevrijdde en vrijheid als doel van politiek handelen poneerde. In Machiavelli’s lef analyseert de Belgische filosoof Tinneke Beeckman Machiavelli’s inzichten, haar betoog illustrerend met voorbeelden, ontleend aan de hedendaagse politiek-maatschappelijke realiteit, daarmee tegelijkertijd aantonend hoe belangrijk die inzichten nog steeds zijn.

Elke samenleving kent conflicterende ideeën en elke samenleving schept elites en dus belangenconflicten tussen heersende elite(s) en de massa, die tot politiek handelen nopen: conflict schept politiek handelen. De deugd – virtu, voortreffelijkheid – verschijnt daarbij als houding, met name die van de heersers, gericht op het in standhouden van de samenleving en de vrijheid. Dat doel mag dan soms de middelen heiligen van liegen en bedriegen, maar alleen onder de voorwaarde van noodzakelijkheid.
Bij vrijheid denken velen aan de vrijheid van het individu om te doen en laten wat hij wil, niet in de weg gezeten door de staat. Machiavelli sluit aan bij de klassieke opvatting van vrijheid: de mogelijkheid hebben om invloed uit te oefenen op de wijze waarop de gemeenschap wordt bestuurd. Oftewel, om politiek te handelen. Wat betekent dat de heerser(s) die ruimte moeten bieden en garanderen.

Is politiek ook een gevecht om privileges? Natuurlijk, maar trap niet in de val te denken dat je privileges zijn voortgevloeid uit je verdiensten, noch dat uit je verdiensten privileges voortvloeien. Zij die machtsposities hebben verworven, moeten de deugd dienen, deugd die de vrijheid als hoogste goed van de samenleving erkent, maar de ogen niet sluit voor wat noodzakelijk is en die beseft dat Fortuna, het lot, soms onaangename verrassingen bereidt.

Beeckman legt dat allemaal op toegankelijk wijze, goed geschreven en met veel actuele voorbeelden uit, verbindingen leggend met twintigste-eeuwse denkers als Hannah Arendt en Isaiah Berlin. Machiavelli’s De heerser is een vorstenspiegel, maar wel eentje die het genre op de kop zette. Anno nu lijken de spiegels van veel politieke leidersfiguren nog slechts hun narcisme te dienen. Afpakken en flink de Machiavellistische les lezen over deugd, noodzaak en vrijheid, is de boodschap.

Hans van der Heijde

Tinneke Beeckman – Machiavelli’s lef. Boom, Amsterdam. 286 blz. € 24,90.

Deze recensie verscheen eerder in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 11 december 2020.