De veelstemmige Duitse debatcultuur

Vergeleken met de Duitse Bundestag is de Tweede Kamer een kinderklas als het gaat om welsprekendheid en het niveau van debatten. Duitsland kent een hoogontwikkelde debatcultuur, die wortelt in een rijke intellectuele geschiedenis en die wordt gevoed door het vele dat Duitsland heeft voortgebracht en voortbrengt aan filosofie, politiek denken, literatuur en Bildungs-idealen. Maar ook door de gevoelde noodzaak tot Vergangenheitsbewältigung, dat mooie Duitse woord voor streven naar verwerking van het verleden.

In Scherprechters van de geest bundelde Dirk Rochtus, hoofddocent aan de KU Leuven/Antwerpen, stukken over de huidige Duitse politiek, die in het teken staat van het einde van de ‘Zwarte Republiek’ (zwart is de partijkleur van Merkels CDU), en tientallen portretschetsen van Duitse denkers, opinieleiders, kunstenaars en politici uit heden en verleden en hun invloed op het Duitse geestelijke klimaat van nu. Een deel van die schetsen verscheen eerder in Belgische periodieken als Knack en De Standaard.

Van de achterflap leen ik Ton Nijhuis’ karakterisering van deze bundel als een rijke kaleidoscopie, want dat is dit boek. De portretschetsen zijn kort, gemiddeld een pagina een vier, vijf, en kenmerken zich door hun journalistieke toon, waarmee gezegd wil zijn dat Rochtus academisch jargon mijdt en het zo toegankelijk mogelijk houdt. We mogen aannemen dat hij heeft beoogd de geïnteresseerde krantenlezer te bedienen.

De vele citaten die hij heeft opgenomen, geeft hij zowel in het oorspronkelijke Duits als in vertaling. Of dat bedoeld is om te illustreren hoeveel scherper en dus ook duidelijker standpunten en beweringen in het Duits (kunnen?) worden verwoord dan in het Nederlands, weet ik niet, maar lezers die genoeg Duits beheersen om de oorspronkelijke citaten te kunnen lezen en begrijpen, zullen ongetwijfeld tot die conclusie komen.

De Historikerstreit over de vraag of het genocide-project van de nazi’s als een historisch unicum moet worden gezien, of dat een vergelijking met het Goelagsysteem in de Sovjet-Unie in meerdere opzichten op zijn plaats is, krijgt de nodige aandacht. Evenals de vraag of het Duitse volk als geheel voor ‘Auschwitz’ verantwoordelijk kon worden gesteld, een vraag waarop een ja een enorme morele last legt op de schouders van het Duitsland van na de oorlog. De opkomst van de AfD en stellingnames van enkele van haar leiders met betrekking tot het nazi-verleden hebben die discussies recentelijk weer flink aangezwengeld.

Götz Aly, gerenommeerd historicus, gespecialiseerd in de geschiedenis van het Derde Rijk en het Duitse antisemitisme, muntte het begrip Geschichtsexorzismus, streven naar uitdrijving van de geschiedenis, een streven waar hij geen goed woord voor over heeft. Met ijverig zoeken naar smetten op de conduitestaat van geëerde figuren uit het verleden is op zichzelf niets mis, maar Geschichtsexorzisten gaan een stap verder. Als die smetten kunnen worden aangetoond, eisen zij eliminatie uit het publieke domein van alles wat in positieve zin aan die figuren herinnert. Vergelijk het met de discussie in Nederland over bijvoorbeeld het wel of niet weghalen van standbeelden van Jan Pieterszoon Coen, of over het omdopen van de Coentunnel. Dat Coen naar huidige maatstaven gemeten van genocidale misdaden beschuldigd kan worden, is waar. Net zo waar is het dat hij van cruciale betekenis is geweest voor de ontwikkeling naar suprematie in ‘de Oost’ van de VOC en daarmee de eeuw van die naam van zijn goud voorzag.
Götz Aly is natuurlijk voorstander van kritische historiografie en wegtrekken van schaamlappen, maar eliminatie uit het publieke domein? Die eis van Geschichtsexorzisten doet de geschiedenis minstens zo erg geweld aan als het presenteren van historische figuren als onversneden, smetteloze helden en dient slechts het benadrukken van hun veronderstelde eigen morele superioriteit.

Hoe zal Duitsland eruit gaan zien na Merkel? De unie van CDU/CSU behaalde in 2021 het slechtste verkiezingsresultaat ooit. Hebben de kiezers de christendemocratische Union afgerekend op haar Merkel-jaren, of is de veronderstelling gerechtvaardigd dat juist haar vertrek ook het einde betekende van hun vertrouwen in de Union?
Binnen de Grünen hebben de Realo’s het pleit al lang gewonnen van de Fundi’s. Een coalitie van de sociaal-democratische SPD, de liberale FDP en de Grünen is in de maak. Aan de extreme linkerkant van het politieke spectrum bevinden zich nog slechts splintergroepjes, tenzij je ook Die Linke tot die extreme linkerkant rekent. Aan de uiterste rechterkant lijkt de groei van de rechts-populistische AfD voorlopig gestopt, al was het maar ten gevolge van interne conflicten en van schandalen rond AfD-coryfeeën. Zorgelijk blijft de hang naar radicaal, nationalistisch rechts in de deelstaten die voor de eenwording tot de DDR behoorden, een hang die zowel voortvloeit uit de kloof tussen ossi’s en wessi’s, als het dichten daarvan verhindert. Maar voorlopig lijkt het leegzuigen door extreemrechts van het gematigde politieke midden gestopt.

Zijn bewondering voor de Duitse debatcultuur heeft Rochtus het plaatsen van kritische kanttekeningen niet in de weg gestaan. Hij benadrukt met enige sympathie de conservatieve onderstroom in de Duitse politiek, ook al omdat de conservatieven openstaan voor discussie met andersdenkenden, maar wrijft met name jong links aan open debat op de universiteiten met militante, monden snoerende politieke correctheid te frustreren.

Hans van der Heijde

Dirk Rochtus – Scherprechters van de geest. Ertsberg. 310 blz. € 24,95.