Ontzag voor een verzetsstrijdster

Is de Franse verzetsstrijdster Annette Beaumanoir een heldin? Als je op de titel van Anne Webers Annette, een heldinnenepos afgaat, hoef je er niet aan te twijfelen. Maar als je het literaire werk dat die curieuze titel draagt tot je laat doordringen, slaat de twijfel toe. En dat is precies de bedoeling van de auteur.

Aan het eind van haar boek beschrijft Anne Weber (1964) hoe ze Annette Beaumanoir ontmoet. Bij de vertoning van een documentaire over een nazi-kopstuk in een Frans filmhuis neemt de schrijfster deel aan ‘iets wat wordt omschreven als een podiumgesprek, waarin mensen kletsen over dingen waarvan ze geen benul hebben.’ Als er ruimte is voor vragen uit het publiek, neemt een oudere dame het woord. Weber beseft direct dat ze zelf ‘het best even haar mond kan houden’, omdat de dame in kwestie, Annette Beaumanoir, zo’n beetje de verpersoonlijking is van de Franse verzetsbeweging.

Weber en Beaumanoir raken bevriend, en de oude dame vertelt hoe ze in de Tweede Wereldoorlog in de verzetsbeweging is gerold en later betrokken is geraakt bij de onafhankelijkheidsstrijd van Algerije – op dat moment nog een kolonie van Frankrijk. Weber is diep onder de indruk en besluit Beaumanoirs levensverhaal op te tekenen. Ze maakt er een ‘heldinnenepos’ van, een lofzang in verzen die zo begint:

Anne Beaumanoir is een van haar namen.
Ze bestaat, ja, ze bestaat ook ergens anders dan op
deze bladzijden, en wel in Dieulefit, wat betekent
God-heeft-het-gemaakt, in Zuid-Frankrijk.
Zij gelooft niet in God, maar Hij in haar.

Wat volgt is een indrukwekkend levensverhaal. Beaumanoir wordt in 1923 geboren als dochter van een Romeo en Julia-achtig liefdespaar in Noord-Frankrijk: een jongen en een meisje die uit verschillende milieus komen en geen toestemming krijgen om te trouwen, maar zich door niemand de wet laten voorschrijven – en al snel een kind krijgen. Annette, zoals ze later gaat heten, groeit op in een armoedig, maar liefdevol en sociaal bewogen gezin. Als eind jaren dertig de eerste vluchtelingen uit Duitsland naar Frankrijk komen, stelt de familie Beaumanoir als vanzelfsprekend haar huis open.

Mensen in nood die help je, daar hoef je niet over na te denken. Met die instelling groeit Annette op. Vanaf het begin van de Tweede Wereldoorlog is ze actief in het verzet: ze verspreidt drukwerk en gaat in verpleegstersuniform over straat om berichten en pakjes rond te brengen. Vaak weet ze niet precies wat ze doet, of wie ze helpt: de leden van de verzetsbeweging mogen zo weinig mogelijk van elkaar weten, zodat ze elkaar niet kunnen verraden. De strenge hiërarchie in de organisatie brengt Annette in gewetensnood. Als ze hoort over een geplande razzia, onderneemt ze – tegen de richtlijnen in – op eigen houtje actie om een gezin te redden.

Het is Beaumanoir ten voeten uit: ze wil aanpakken, mensen helpen. Over ideologie en de eventuele schaduwkanten van de bewegingen die ze steunt lijkt ze niet na te denken. Zo gaat dat in haar verzet tegen het Duitse bezetter en na de oorlog in haar steun voor de FLN, de Algerijnse onafhankelijkheidsbeweging. Als ze onrecht ziet, komt ze als vanzelfsprekend in actie:

[…] Petities tekenen
was toch al nooit haar ding, daar zijn anderen
veel beter in, Sartre Beauvoir Breton Sarraute Duras
Françoise Sagan Blanchot Truffaut, en hoe ze allemaal ook
heten, al die prominenten en persoonlijkheden, maar
tot díe na lang wikken en wegen eindelijk zover zijn en
in september 1960 ten slotte iets tekenen, is Annette allang…
maar ho, niet zo snel, anders breekt de spanningsboog.

Weber vertelt Beaumanoirs levensverhaal op basis van wat die haar heeft verteld en op basis van de memoires die de verzetsstrijdster zelf te boek heeft gesteld, zo legt ze uit in een verantwoording bij haar boek. Ze ‘herverpakt’ Beaumanoirs verhalen, zou je kunnen zeggen. Weber laat merken dat ze geen hagiografie, geen klassiek heldenepos wil schrijven: ze laat haar verzen nadrukkelijk níet ronken en doorbreekt haar verhaal een- en andermaal met commentaren op haar positie als verteller en het genre van het heldenepos.

In amper tweehonderd pagina’s brengt Weber een veelheid aan thema’s ter tafel. Van de positie van vrouwen in het verzet tot de rol van Europeanen in de bevrijding van hun ‘eigen’ kolonies en de noodzaak om vuile handen te maken als je de maatschappij wilt veranderen. Beaumanoirs leven is een rijke bron. Een ster in zelfreflectie is de verzetstrijdster helaas niet: ze doet wat ze doet, omdat ze vindt dat dat moet. Punt uit. Kritiekloze verering valt Weber niet te verwijten, maar tot een overtuigende eigen visie op het leven van Beaumanoir komt ze ook niet. Daarvoor maakt ze zichzelf te klein en heeft ze te veel ontzag voor de verhalen van haar heldin.

Ralph Aarnout

Anne Weber – Annette, een heldinnenepos. Vertaald door Anne Folkertsma. Orlando, Amsterdam. 200 blz. € 23,99.