Uiteindelijk zijn we maar verliezers

Wie maakt ons witloof minder zuur, onze tomaten roder en onze pompoenen groter? Die eer komt de veredelaar toe. Maar samen met die gewassen hebben wij onszelf onvermijdelijk bewerkt. We willen niks anders meer dan zoet witloof, felrode tomaten en joekels van pompoenen. Terug naar af, denkt Mariken Heitman: in Wormmaan ontedelt zij de mens. Wormmaan is Heitmans tweede roman na haar goed ontvangen debuut Wateraap. Beide boeken tonen hoe de evolutieleer Heitmans prille oeuvre doordrenkt. Die leer verweeft ze met thema’s als gender en identiteit. In de debuutroman leidt het onderzoek van hoofdpersonage Elke naar een zoektocht naar het eigene. In Wormmaan ontwikkelt zich op het eerste gezicht een gelijkaardig plot.

Opnieuw volgen we een Elke. Zij is een zaadveredelaar die een nieuw pompoenenras probeert te ontwikkelen. Dat nieuwe ras zou sneller volgroeid zijn en een grotere omvang hebben. Helaas brengt concurrent ABC Seeds hun veredelde pompoen Plenty een dag eerder op de markt.

De teleurstelling herinnert Elke aan een verjaarpartijtje. Terugwijzingen tonen de determinatiedrang van haar omgeving. Tijdens een kinderspel moet Elke een beha aandoen, terwijl jongens met een zwaard mogen rondlopen. Domesticatie vermomd als kinderspel: ‘Het was een spel, maar meedoen was verplicht.’ Haar collega’s tonen hun gedomesticeerde denken wanneer ze het hebben over de ‘verbluffende universaliteit van de aangeboren natuur’. Jongens spelen nu eenmaal met auto’s, meisjes met poppen. Gedesillusioneerd neemt Elke ontslag. Goeie vriend Werner brengt haar op de idee naar een Waddeneiland te trekken. Evolutionair zijn eilanden alternatieve routes, omdat diersoorten er in veilige isolatie kunnen leven. Op een Waddeneiland kan natuurlijke selectie even van het padje. ‘Waar niemand rood haar heeft en iedereen wit is’ start Elke haar volgende experiment: de erwt ontedelen tot haar trotse oervorm.

Ook de roman keert terug naar de oertijd. In een tussenverhaal ontmoeten we oermens Ra, die in een stam verzeilt na een lange zwerftocht. Zij wint het vertrouwen van het stamhoofd de Waker door een stier te temmen met erwtenzaden. Ra’s verhaal levert een aantal fijnzinnige neologismen op, zoals middenmens voor iemand die zich tussen man en vrouw bevindt, en geenlander dat lijkt te verwijzen naar een vluchteling. Terwijl de stam op zoek gaat naar vruchtbare grond om zich te settelen, stelen hun voorouders de show met sappige commentaar. ‘Wat hier gebeurt, blijft tussen ons, beloofd. Dit gaat ook over jou,’ betrekken ze heimelijk de lezer in het verhaal.

In het midden van de roman verliest Heitman af en toe de aandacht. De roman helt op die momenten over in een drammerig essay. Begin nou maar eens aan dat ontedelen, Elke. ‘Wacht. We merken dat je afhaakt. Daar hebben wij heel toevallig een zesde zintuig voor,’ hebben de voorouders het door. Dan houdt Heitmans stijl de lezer recht. ‘Het besturen van een trekker is een daad van soevereiniteit,’ opent de roman verbluffend. Bovenal illustreert de roman Heitmans soevereiniteit over de taal. Het kost de schrijver geen tijd om tot de wortel door te dringen in haar heerlijke korte zinnen.

Net als het hoofdpersonage herpakt de roman zich op het Waddeneiland. Naast het ontedelen vecht Elke een robbertje met de ‘vrouw die ze nooit werd’ –een innerlijke stem die even snedig becommentarieert als de voorouders– en praat zij als volleerde Dr. Dolittle met wormen. De dialogen zijn van een grappige mystiek en leveren scènes waarmee Heitman snoeihard uithaalt. ‘We hadden géén idee van de reikwijdte van het haperen van onze kennis, van onze onnozelheid.’ Al veredelt de mens zich tot in het oneindige, het blijft een verliezer. Eigenlijk ontedelt Elke de mens, die nauwelijks verschilt van de simpele, hermafrodiete erwt:

Het gaat me vooral om de onderliggende denkfout die ons heeft geïnfecteerd. Als ze al bestaan, scherp gedefinieerde dualiteiten, dan zijn ze totaal ondergeschikt aan het oppermachtige grijze gebied ertussen, aan de allesomvattende eenheid en grenzeloze verbondenheid van alles op aarde. Ik haal adem.

Met Wormmaan schreef Mariken Heitman een boek waar we eerst wat moeten wroeten. Het is graven, graven, en nog eens graven. Is de lezer daartoe bereid, dan verstrengelt de roman haar in al haar wortels. Heitmans zinnen troosten wel elke moeite. Barstend van energie en vitaliteit accentueren die Heitmans eigenzinnige kijk op gender en identiteit. Heitman veredelt de roman én de taal.

Jan-Bart Claus

Mariken Heitman – Wormmaan. Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen. 259 blz. € 21,99.