Oekraïense uitgever Lilia Omelianenko zet werk in ballingschap voort

De Oekraïense uitgever Lilia Omelianenko ontvluchtte het land op 4 maart 2022, twee weken nadat de Russische invasie van Oekraïne plaatsvond. Sindsdien werkt zij met haar team door heel Europa van waaruit ze de uitgeefactiviteiten kunnen voortzetten. ‘Elke Oekraïner is erg kwetsbaar, niemand is zeker over de toekomst.’

Als ik Lilia bel via Messenger, is ze net terug uit Frankrijk waar ze het grote stripfestival International de la Bande Dessinée d’Angoulême bijwoonde. ‘We hebben heel leuke luchtige kinderstrips gevonden die we misschien gaan uitgeven.’ Het laat zien dat ze doorwerkt, ondanks de oorlog.

‘Het antwoord zal je verbazen,’ antwoordt ze op de vraag hoe het uitgeverij Vydavnytstvo het afgelopen jaar is vergaan. ‘Sinds een jaar cancelt ons land Russische boeken en cultuur. Sindsdien hebben we veel meer ruimte voor Oekraïense boeken. Voordat de oorlog begon, was de Oekraïense boekenmarkt zwaar bezet door Russische literatuur, er was weinig ruimte voor Oekraïense literatuur. Nu verkopen we meer boeken dan voor de oorlog, omdat mensen Oekraïense geschreven publicaties willen.’

UNICEF
Zodra Lilia naar Slowakije vluchtte, startte ze een project om minderjarige oorlogsslachtoffers te kunnen steunen. Het begon allemaal met Tammi, een grote uitgeverij in Finland, die de rechten kocht van een van de kinderboeken genaamd Maya en haar moeders, geschreven door Larysa Denysenko (1973) en geïllustreerd door Masha Foya. Daar begon de campagne om dit boek te promoten in Europa. Sindsdien zijn de rechten verkocht aan Zweden, UK, Polen, Duitsland, Estland, IJsland en Friesland. In de meeste landen ging de hele opbrengst van de verkoop van de boeken naar UNICEF om Oekraïense kinderen te steunen die lijden onder de Russische invasie, het heeft in totaal al meer dan 60.000 euro opgebracht. ‘We zijn zo trots, we hadden nooit gedacht dat een klein boekje zo’n groot verschil zou kunnen maken.’

Maya en haar moeders is vrij typerend voor Vydavnytstvo, die een sterke focus heeft op sociale kwesties. ‘Het is een boek voor kinderen van 6 jaar en ouder over zeventien typen gezinnen in Oekraïne waarin kinderen leven, waarbij één schoolklas het geheel vertegenwoordigt. Er zijn kinderen die de Krim hebben verlaten na de invasie van Rusland, kinderen van wie de ouders zijn omgekomen in de oorlog, kinderen van wie de ouders in het buitenland werken, kinderen uit gezinnen van hetzelfde geslacht en andere gezinssituaties.’

Sinds de oorlog is de focus echter enigszins veranderd. ‘Nog steeds zijn sociale kwesties onze focus. Maar we hebben een bredere oriëntatie nodig, omdat het ons beperkt. Sommige mensen zijn sociale issues beu. Daarom doen we nu verschillende lokale dingen, zoals een reeks Oekraïense grafische romans met onderwerpen als borsjt (de nationale soep), Oekraïense literatuur en een geschiedenis van het Oekraïense feminisme. Zoiets hebben mensen nog nooit gezien, het zit vol feiten, plezier en humor en wordt zeer goed geaccepteerd in de markt. Verder gaan we door met het vertalen van boeken en het uitgeven van kinderboeken.’

Boeken uitgeven is heel anders aangezien iedereen ergens anders in Europa woont en werkt. ‘Ik zou dit niet kunnen doen zonder mijn zeer getalenteerde en gemotiveerde team. Mijn mede-oprichter en mede-uitgever Eliash Strongowski woont al bijna een jaar met zijn gezin in Warschau. Onze ontwerpers zijn in Kiev en Ivano-Frankivsk, de magazijnmedewerkers in Lviv, de redacteuren en vertalers wonen en werken in heel Europa. Op de een of andere manier werkt het, grappig genoeg heeft het coronavirus hierbij geholpen: daardoor zijn we gewend geraakt aan werken op afstand.’

Larysa, de schrijfster van Maya en haar moeders, woont nog steeds in Kiev. Ze heeft de stad en het land niet kunnen verlaten, omdat haar ouders, bij wie ze woont, oud zijn en niet in goede gezondheid verkeren. ‘Ik weet niet hoe ze dit handelt … Voordat dit allemaal gebeurde, werkte Larysa zo veel, aan zo veel verschillende projecten tegelijk ook. Maar nu is het erg moeilijk, zowel praktisch als moreel. Ze is thuis en ervaart veel stress, ze woont bij haar fragiele ouders en is bang voor bombardementen. Op de een of andere manier heeft ze wel een nieuw boek weten te schrijven, genaamd Children of Air-Raid Warnings, dat al in het Fins en het Litouws is vertaald. Eerlijk gezegd weet ik niet hoe het met Masha (Foya, illustrator van het boek Maya and Her Moms) is, ik heb haar al lang niet meer gesproken en heb geen informatie, ik weet niet eens of ze is nog steeds in Oekraïne is.’

Steun
‘Mensen kopen nog steeds boeken,’ vertelt Lilia. ‘Meer zelfs!’ Maar net als elke uitgeverij heeft Vydavnytstvo last van de hoge papierprijzen. ‘We proberen onze boeken goedkoper te produceren om te kunnen overleven en ons bedrijf te kunnen voortzetten. We hopen ook dat Europese boekhandels meer interesse zullen tonen in de verkoop van Oekraïense boeken. Ze lijken te denken dat het te duur is voor Oekraïners om ze te kopen, maar dat is niet waar. Oekraïners kopen het graag en hebben vaak geld omdat ze in ballingschap blijven werken en in elk EU-land mogen werken.’ Vydavnytstvo ervaart veel steun in heel Europa. ‘Collega’s in het buitenland kopen onze nieuwe titels en helpen ons aan contacten.’

Lilia bezocht in november 2022 twee weken lang het kantoor van uitgeverij Vydavnytstvo. ‘Dit was nadat de grote stroomstoring was begonnen. Het was erg lastig voor iedereen om te werken, omdat we veel afhankelijk zijn van elektriciteit – denk aan verwarming, verlichting, computers en printen. Niemand weet wanneer de elektriciteit aanstaat. Onze vertalers, redacteuren en ontwerpers weten niet wanneer ze kunnen werken. Het betekent dat veel projecten veel langer duren, en dat mensen ’s nachts werken zolang er stroom of internetverbinding is. Daardoor is de productiviteit veel lager.’

Vydavnytstvo bewaarde alle boeken in magazijnen in de buurt van Kiev, maar moest deze geleidelijk naar een veiliger plek verplaatsen. De boeken werden vroeger gedrukt in Kharkiv, maar het is te riskant geworden vanwege artillerie en zware beschietingen, dus besloten Lilia en Eliash om van drukkerij te veranderen. ‘Het is moeilijk om iets te voorspellen, we weten nooit welke locatie of welk persoon door de oorlog zal worden geraakt. Iedereen is erg kwetsbaar, niemand is zeker over de toekomst.’

Werk in ballingschap
Sinds 22 maart vorig jaar woont Lilia in Bratislava in een flat met haar twee dochters, haar beste vriendin en haar dochter. ‘Op de een of andere manier werkt het. Ik denk dat ik hier blijf tot het beter gaat in Oekraïne. Het is nu te onveilig om daar te wonen en voor mij onmogelijk om mijn werk in Kiev te doen. De Russen bombarderen onze infrastructuur, die afschuwelijk en ondraaglijk is tijdens onze lange koude winters.
Ik ben zo blij dat we nog steeds zo veel steun van Europa ervaren, steun op het gebied van mensen, geld, economie en wapens. Zonder dit is het niet mogelijk om sterk te blijven tegen Rusland die helaas veel bloed en doden kost.’

Lilia zucht diep. ‘Ik leef bij de dag omdat ik niet weet wat er morgen zal gebeuren. Ik voel me soms zo uitgeput. Ik moet zorgen voor mijn gezin, mijn tienerdochters en mijn team dat betaald moeten worden. Ik kan niet opgeven. Ik ben al bijna een jaar gescheiden van mijn man, hij mag nergens naartoe vanwege de staat van beleg. Hij werkt voor het land en helpt het leger waar hij kan, zoals iedereen in Oekraïne. Eerlijk gezegd ken ik geen enkele Oekraïense burger zonder stress, veel mensen lijden aan depressies, het is een nachtmerrie waarin we leven. Maar de Oekraïense natie is erg sterk, we geven niet op en we zullen zeker winnen in deze oorlog tegen Poetin en zijn terroristische natie.’

Tialda Hoogeveen

Eerder sprak ‘de Moanne’ in maart 2022 met Lilia Omelianenko over de oorlog en mogelijkheden om door te werken. Oekraïense uitgever: er is nu geen veilige plek meer in Oekraïne