De jacht op de ware vos

Al is het bijna achthonderd jaar geleden geschreven, het middelnederlandse gedicht Van den Vos Reynaerde houdt vele letterkundigen nog altijd bezig. Het is niet gemakkelijk grip te krijgen op deze middeleeuwse vos. René Broens, die eerder een lovend ontvangen rijmende vertaling in modern Nederlands maakte van Van den Vos Reynaerde (zie de recensie van Marie-José Klaver) en verscheidene artikelen over dit gedicht van bijna 3,000 versregels heeft gepubliceerd, doet in Het Reynaertraadsel een nieuwe poging tot duiding. Het gaat hem hierbij niet om de betekenis van het verhaal voor de Vlaamse maatschappij van c. 1250 waarin het is ontstaan, of de verhouding van het verhaal tot zijn Franse en Latijnse voorgangers, zoals voor veel van zijn voorgangers in het onderzoek, Broens concentreert zich op de vos zelf. Al sinds 2004, schrijft Broens, probeert hij Reynaert de Vos, de hoofdfiguur van het gedicht, te doorgronden, en ‘daardoor kan ik eindelijk het Reynaertraadsel ontsluieren’.

In het eerste hoofdstuk, met de titel ‘Naar het hart van de duisternis’, bespreekt Broens het gevoelsleven van de vos, zijn imago, levensstijl en maatschappelijk gedrag. Vervolgens toetst hij deze persoonlijkheidskenmerken aan een checklist ontleend aan een invloedrijke studie uit de zakenwereld, die beoogt psychopaten in het bedrijfsleven te leren herkennen (P. Babiak en R.D. Hare, Snakes in Suits. When Psychopaths go to work). De vele voorbeelden van Reynaerts vaak abjecte gedrag bij elk punt van de lijst tonen aan dat Reynaert inderdaad een psychopaat genoemd kan worden, althans volgens deze enkele bron. Andere bronnen, uit de psychiatrie bijvoorbeeld, en tegenvoorbeelden (Reynaert is toch ook een liefhebbende vader en echtgenoot?) ontbreken.

In het volgende hoofdstuk, ‘De hoogtijd van de goddelijke bedrieger Reynaert’, volgt Broens een vergelijkbare methode: het toetsen van het gedrag van Reynaert aan secundaire literatuur over de ‘goddelijke bedrieger’, ofwel de trickster. Dat is iemand die een onfeilbaar talent voor de zwakheden van anderen heeft, en die zwakheden vervolgens voor eigen gewin uitbuit. En daar is ook Reynaert een meester is. Vele dieren ervaren tot hun niet geringe schade en schande dat Reynaert hen wel, maar zij Reynaert niet doorzien.

In het nawoord bij zijn vertaling van Van den vos Reynaerde uit 2020 kondigde René Broens een studie over Reynaert en het Johannesevangelie aan. Dat is er nog niet van gekomen, maar de tweede helft van het huidige boek lijkt er deels een voorstudie van. Het derde hoofdstuk, ‘De blijde boodschap van de ketterse Reynaert’, vestigt de aandacht op de religieuze humor in de tekst die, zo stelt Broens meermaals, aan de aandacht van eerdere onderzoekers zou zijn ontsnapt. Het laatste hoofdstuk,’In Gods naam’, behandelt wat Broens de vervolgingssamenleving noemt in de dertiende eeuw, en de satirische inslag waarmee de Vlaamse auteur Willem zijn commentaar daarop in het verhaal integreert. De focus verschuift zo langzaam van hoofdfiguur Reynaert naar het verhaal als geheel.

Dit is duidelijk geen boek voor lezers die niet bekend zijn met Van den vos Reynaerde. Achterin is weliswaar een korte samenvatting van het verhaal opgenomen, maar veel voegt die niet toe aan het boek. Een groot aantal episodes komt trouwens uitgebreid en meerdere keren ter sprake door de opzet van de hoofdstukken; veel van Reynaerts listen worden gebruikt om zijn psychopatische aanleg te illustreren evenals zijn talent als trickster. Dat zorgt voor veel verdubbelingen.

Op de eerste pagina van zijn boek schrijft Broens uitdagend:

Aan het begin van mijn boek zeg ik, mét de auteur van Van den vos Reynaerde: ‘De dorpers, de dwazen en de vitters kunnen me wat’.

Op een van de laatste pagina’s stelt hij dat er eigenlijk in de maatschappij nog niets is veranderd sinds de dertiende eeuw, toen Van den vos Reynaerde werd geschreven, en dat we nog steeds in een ‘vervolgingsmaatschappij’ leven, vol corruptie en machtswellust. Toch vindt hij Van den Vos Reynaerde vooral ook een humoristisch verhaal. Maar of de vos, wiens raadselachtige karakter Broens in dit boek probeert te ontsluieren, zijn geheimen nu allemaal heeft prijsgegeven?

Thea Summers

René Broens – Het Reynaerdraadsel. Amsterdam: Stichting Voetnoot. 202 blz. € 23.