Waarom Jena?

Waarom Jena? Waarom is dit kleine, middeleeuwse universiteitsstadje de geschiedenis in gegaan als de voedingsbodem voor zoveel grootse wetenschappers, schrijvers, dichters en filosofen? Denk aan Schiller, de broers Von Humboldt, Hegel en Schelling. Waarom schreef Goethe dat hij vurig verlangde om weer in Jena te zijn zodra hij weer thuis kwam in zijn woonplaats Weimar? Wat maakte dat Jena zo’n onweerstaanbare aantrekkingskracht had voor deze geleerden?

Dit is de centrale vraag voor Andrea Wulf’s nieuwste boek, Rebelse Genieën. In een periode van zo’n vijftien jaar, tussen ongeveer 1790 en 1806, ontstonden in dit kleine stadje vrijwel alle toonaangevende werken en ideeën die de hoeksteen van de Romantiek zouden vormen. Hoewel er meerdere plaatsen zijn geweest die dienden als katalysator voor invloedrijke ideeën – denk aan naoorlogs Parijs met de postmodernisten – is de invloed van die vijftien jaar in Jena opmerkelijk. In tegenstelling tot het naoorlogse Parijs, wat al een wereldstad was, telde Jena slechts zo’n 6000 inwoners in deze tijd. Zesduizend zielen leiden niet noodzakelijk tot veel frisse ideeën. Eerder het tegenovergestelde: ieder die in een dorp is geboren kan getuigen van persoonlijke ervaringen met kortzichtigheid.

Om deze vraag te beantwoorden neemt Andrea Wulf ons mee langs het verhaal van het samenkomen van alle personages in dit boek: Goethe, Schiller, Böhmer, Fichte, om slechts enkelen te noemen. Door haar sterke kwaliteiten als verhalenverteller, maakt dat Wulf de onderwerpen tot leven wekt: de personen in kwestie zijn niet pionnen in een historisch spel, maar personages die je lief zal hebben of aan wie je je zult hekelen. Dat maakt dat Wulf haar boek meer weg heeft van een roman dan een academische opsomming.

Dit maakt overigens niet dat ze een loopje neemt met de historische accuraatheid, zoals andere wetenschappers met een gevoel voor het vertellen van verhalen van worden beticht (bijv. Yuval Noah Harari). Ruim 140 pagina’s van de bijna 600 bladzijden zijn gewijd aan bronverwijzingen en voetnoten. De correspondenties die ze in las voor haar onderzoek blijven niet beperkt tot enkel de personen in kwestie, maar ook vrienden van die correspondeerden met andere kennissen over Jena.

Wat maakte Jena uiteindelijk zo aantrekkelijk? Uiteraard was academische vrijheid een belangrijke aantrekkingskracht. In tegenstelling tot andere universiteiten in het nog onverenigde Duitsland, was het bewind van hertog Karl August van Saksen Weimar coulanter over de inhoud van het onderwijsaanbod. Maar met academische vrijheid kom je er niet alleen. Nog belangrijker, wellicht, is het samenkomen van de intelligentsia. Een eenzame ziel met ideeën blijft alleen met zijn of haar ideeën. Doordat de ideeën samenkomen zullen ze gaan kolken, transformeren, emulgeren tot baanbrekende nieuwe inzichten. De Leutragasse 5, de woning van August Wilhelm Schlegel en Caroline Böhmer-Schlegel-Schelling, was de plek bij uitstek waar deze ideeën zich konden vormen.

Dit boek is nodig. Hoewel wij het niet vaak beseffen, kent elk concept dat wij in het dagelijkse leven een geschiedenis: een lange staart langs dichters en denkers. Het concept ‘liefde’ zoals wij vandaag de dag kennen is niet hetzelfde concept als voor de opkomst van de romantici. En zo is ook de tragedie van de voortijdige dood van Novalis een stijlfiguur verworden die nog steeds in de moderne cultuur wordt ingezet: denk bijvoorbeeld aan de postume verering van James Dean, die nog tot de dag van vandaag wordt uitgeoefend in reclames, videoclips, posters, enzovoorts.

Toch blijft Wulf summier over de invloed van deze ideeën vandaag de dag. Los van enkele verwijzingen naar hoe belangrijk de ontdekking van ‘het ik’ niet was, gaat ze er niet diep op in. Het blijft bij benoemen, zonder dat de ideeën in kwestie tot leven komen voor de lezer. Meer voorbeelden, of een scherpe epiloog waarin ze de invloeden, uiteenzet had niet misstaan.

Desondanks is Rebelse Genieën van Andrea Wulf een voortreffelijk boek. Het is een fantastische ervaring om te lezen over de dagelijkse gang van zaken van de grootste filosofen en literatoren uit de Westerse geschiedenis.

Willem Vernooij

Andrea Wulf – Rebelse Genieën: De eerste romantici en de uitvinding van het ik. Vertaling Fannie Steenhuis, Nannie de Nijs Bik-Plasman, en Mijke van Leersum). Atlas Contact, Amsterdam, 586 blz. € 39,99.