Angst voor de toekomst

‘En geloof me, op een dag, en die komt al snel, zullen veel mensen zelf beginnen af te dalen naar het verleden, ze zullen hun geheugen “verliezen” uit vrije wil. Er komt een tijd dat steeds meer van hen zich zullen willen verstoppen in hun grot, dat steeds meer mensen terug willen naar vroeger.’ Zo waarschuwt Gaustin tegen een steeds populairder wordende drang om zich  bij gebrek aan toekomst tot het verleden te richten. Gaustin, een mysterieuze man die in verschillende tijden leeft, is de hoofdpersoon in de dystopische roman Schuilplaats voor andere tijden van de Bulgaar Georgi Gospodinov.

Gaustin runt als psychiater-gerontoloog in Wenen een kliniek voor alzheimerpatiënten. Hij heeft een bijzondere behandeling ontwikkeld. Om de patiënten zo dicht mogelijk bij hun verloren verleden te brengen, werkt hij met aparte spreekkamers die minutieus zijn ingericht met rekwisieten uit een bepaald decennium. De meubels, het behang, de sigaretten, de tijdschriften verwijzen bijvoorbeeld naar de jaren zestig, de periode waarin veel van zijn patiënten opgroeiden.

Het concept slaat aan en op tal van plaatsen in Europa worden dergelijke klinieken geopend. In de Bulgaarse vestiging verblijft mijnheer N. die geholpen wordt door een agent van de Staatsveiligheidsdienst die jarenlang al zijn gangen is nagegaan en zijn leven heeft samengevat in een uitgebreid dossier. Twee keer per week komt de oud-agent vrijwillig langs bij mijnheer N. en vult het verleden in dat hem is ontsnapt. Omdat mijnheer N. zich vrijwel niets meer van vroeger herinnert, voelt de voormalige verklikker zich op wonderlijke wijze vrijgepleit van schuld. ‘Als er geen geheugen is – is er geen misdaad.’

Een andere patiënt is mevrouw Sj. Ze weigert de badkamer in te gaan en alleen al als ze een douche ziet, gaat ze hysterisch krijsen. Dit is bijzonder omdat juist het oproepen van de sfeer en geur van de badkamer patiënten een gevoel van geborgenheid geeft en hen kalmeert. Onderzoek in het dossier van de vrouw leert dat zij overlevende is van het concentratiekamp Auschwitz, wat haar angstige herinnering aan dodelijke douches verklaart. ‘Dit was een van de zeldzame gevallen waarbij Gaustin afzag van het naar boven halen van herinneringen.’

De klinieken werden zo’n succes dat niet alleen alzheimerpatiënten er soelaas vonden voor hun vergeten leven, ook familieleden en andere mensen wilden er opgenomen worden om in hun favoriete tijdvak te kunnen verblijven. Overal doken in elkaar geflanste ‘hotels voor het verleden’ op, als een schuilplaats voor andere tijden.

Het verleden verspreidde zich als een epidemie door Europa. Politici ontdekten de mogelijkheden van de vlucht in de geschiedenis en organiseerden verkiezingen over de vraag in welk decennium van de twintigste eeuw een land wilde leven. In Bulgarije stonden twee groepen tegenover elkaar: De Beweging voor het Socialisme, die terug wilde naar de geborgenheid van de communistische jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, en Onze Bulgaarse Jongens, die streefden naar een nationalistisch Groot-Bulgarije en gekleed gingen in harembroeken en geborduurde vestjes. De Beweging voor het Socialisme werd gesteund door Rusland, dat steeds meer de trekken van de oude Sovjet-Unie kreeg. Na een felle verkiezingsstrijd met parades en openbare bijeenkomsten kregen beide groepen ongeveer evenveel stemmen en besloten tot een compromis. De Europese Unie werd verlaten en Bulgarije koos voor de weg naar een homogene en zuivere natie, naar een dictatuur van het verleden. De meeste mensen pasten zich onverwacht snel aan de nieuwe situatie aan en de arrestantencellen vulden zich met degenen die een andere mening waren toegedaan.

Ook in andere landen van Europa werden referenda over het verleden gehouden. Zweden koos voor de jaren zeventig, evenals Portugal, Frankrijk en Spanje voor de jaren tachtig. De meeste voormalige Oostbloklanden kozen voor het jaar 1989 als gewenst punt om naar terug te keren en een herstart te maken, nu de beloftes van toen niet waren ingewilligd.

Maar het werd natuurlijk niks. De tijdvakken liepen door elkaar, allerlei verledens buitelden over elkaar heen en vermengden zich met elkaar. Het werd een chaos en re-enactments van historische gebeurtenissen, dé manier om het verleden terug te roepen, liepen soms op een fiasco uit. Zoals bij de re-enactment van de moordaanslag op aartshertog Frans-Ferdinand in Sarajevo,1914, die de aanleiding vormde tot de Eerste Wereldoorlog.  De losse flodders die moordenaar Gravilo Princip tijdens de historische heropvoering op de aarshertog afvuurde, bleken echte kogels te zijn. Dit leidde tot opstootjes en fel protest van de Oostenrijkse regering. ‘Europa was op een haar na verwijderd van de Tweede Eerste Wereldoorlog.’

Schuilplaats voor andere tijden is de derde roman van de Georgi Gospodinov (1968). De Bulgaarse editie verscheen in 2020, maar het boek kreeg pas internationaal bekendheid met de toekenning van de Premio Strega Europeo en de bekroning van de Engelse editie met de International Booker Prize (samen met de vertaler) in 2023. De politieke strekking van Schuilplaats voor andere tijden laat zich niet moeilijk raden. Gospodinov schreef het boek kort na het vertrek van Groot-Brittannië uit de Europese Unie, een vlucht naar een geïdealiseerd verleden, en kort voor de Russische inval in Oekraïne, gerechtvaardigd door een mythe van nationale eenheid. Zoals Gospodinov zelf zegt in een interview op de website van de Booker Prize:

Na 2016 leken we in een andere wereld en een andere tijd te leven. De desintegratie van de wereld met de opmars van het populisme en het trekken van de kaart van het ‘grootse verleden’ in de Verenigde Staten en in Europa zette me aan het denken. Daar kwam Brexit bij. Ik kom uit een systeem dat een “schitterende toekomst” beloofde (…) nu venten populisten een ‘schitterend verleden’ uit.

Angst voor de toekomst waardoor men zich verliest in een – overigens nooit bestaand – verleden.

Gospodinov schreef een intrigerend en lucide boek over herinnering, vergeten en de kracht van het verleden. Hij maakt het de lezer in deze overvolle ideeënroman echter niet altijd makkelijk. Het boek is associatief geschreven en zwerft door ruimte en tijd, waardoor het voor de lezer vaak moeilijk is te ontdekken op welk punt hij zich bevindt. Het verhaal zit vol met meer of minder verhulde verwijzingen naar de groten uit de wereldliteratuur als Borges, W.G. Sebald, Auden, Tolstoj en vele anderen. Het is onduidelijk of hoofdpersoon Gaustin nu een echt personage is of het alter ego van de auteur: ‘Ik weet niet meer of ik Gaustin heb verzonnen – of hij mij.’  Dat je al die postmoderne krullendraaierij voor lief neemt, komt door de fluwelen pen van Georgi Gospodinov die op prachtige wijze het bitterzoete verlangen van de nostalgie weet te  verwoorden. Het boek is bovendien doorspekt met prachtige aforismen (‘Het verleden is niet alleen wat je is overkomen. Soms is het wat jijzelf verzonnen hebt’, ‘Hoe minder geheugen, hoe meer verleden.’). Het is de grote verdienste van vertaler Hellen Kooijman dat dit alles in het Nederlands ook zo fraai klinkt. Mede door haar onberispelijke werk is dit weerbarstige boek de moeite van het lezen waard.

Aart Aarsbergen

Georgi Gospodinov – Schuilplaats voor andere tijden. Vertaald door Hellen Kooijman. Ambo|Anthos, Amsterdam. 334 blz. € 24,99.