De stationnetjes van het verleden

De dood zorgt voor een allesoverheersende emotie. ‘Na nog weer langere tijd zul je gewend zijn aan, wat iets anders is dan verzoend met, de afwezigheid.’ In En steeds is alles er schrijft Marjoleine de Vos over het missen en herinneren na het overlijden van een dierbaar iemand. De aanleiding is waarschijnlijk de dood van criticus en dichter Tom van Deel in 2019, die ‘zo lang de man van mijn leven was’. Het omslagbeeld is van Van Deel en er wordt ook enkele keren aan hem gerefereerd, maar dat gebeurt heel discreet. Het gaat De Vos duidelijk niet om een portret van de overledene te schetsen en te blijven steken in anekdotiek. De veertien hoofdstukken waaruit dit handzame boek bestaat krijgen daardoor een algemene geldigheid.

Wie rouwt, zoekt vaak houvast bij muziek, kunst, romans en natuurlijk poëzie. Rutger Kopland dichtte ooit over een weggehaalde esdoorn in zijn tuin:

Ik zie hem
alleen nog voor me
als ik aan hem denk

als ik door de ruimte kijk
boven de lege plek
waar hij leefde.

De Vos citeert deze regels met instemming, maar niet bij de slotregels ‘hoe vanzelfsprekend / is ook nu dit uitzicht’. Daar is het nog te vroeg voor: ‘Ooit. Niet nu!’

Herinneringen komen bovendrijven als iemand is overleden, maar in hoeverre die herinneringen waarheidsgetrouw zijn is maar zeer de vraag. De Vos kent het werk van Douwe Draaisma over het corrupte geheugen goed. Daarin vond ze ook het citaat waarin Marten Toonder zegt dat ‘iets wat in de jeugd gebeurd is, dikwijls het gevolg is van een voorval op latere leeftijd.’ Een omdraaiing van wat wij denken dat er gebeurt, maar die waarschijnlijk accurater de werking van ons geheugen aantoont. Dat geheugen wordt geactiveerd als we naar foto’s kijken. ‘We verzinnen ons verleden waar we bij staan en menen dat dat herinneringen zijn – en wie zegt dat dat niet waar is? Niemand weet het.’

De Vos eindigt, zoekend naar gemoedsrust en levenskunst bij haar eigen tuin, ‘een verwachtingsmachine’ waar alles in het teken staat van wat er straks weer zal bloeien. De doden in ons leven ‘stappen onze herinneringen in en uit en wij met hen, op de stationnetjes van het verleden.’ In de zin erna relativeert De Vos direct deze beeldspraak. Dat is misschien wel het mooie van En steeds is alles er; De Vos is zich bewust van de betrekkelijkheid van woorden. En toch weet ze heel precies, met goed gekozen citaten en voorzichtige verkenningen, die staat van rouwen te vangen.

Coen Peppelenbos

Marjoleine de Vos – En steeds is alles er, over missen en herinneren. Van Oorschot, Amsterdam. 78 blz. € 15,-.

Deze recensie verscheen eerder in een kortere versie in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden (op papier op 6 december 2023)