Een vlucht naar voren

Beeldend kunstenaar Nynke Kuipers levert na Weg in 2019 met Stilte na de oorlog haar tweede graphic novel af. Een indringend, moedig boek over het overerven van een oorlogstrauma, de verstrekkende gevolgen van de keuze van één persoon voor een hele familie, van generatie op generatie. In de zomer van 1940 werd haar opa in Friesland vrijwillig lid van de NSB, kweet zich daarna met overtuiging van zijn taken. Hij bewonderde de Duitse arbeidsethos en spoorde als medewerker van het arbeidsbureau fanatiek tewerkgestelden op, zag zichzelf als idealist. Een dergelijke houding zette uiteraard kwaad bloed in de gemeenschap.

Opa werd na de bevrijding opgesloten in diverse kampen. Zijn vrouw moest het alleen zien te rooien met een handvol kleine kinderen. Ze werd uit het huis gezet dat ze in de oorlogsjaren toegewezen hadden gekregen. Niet verwonderlijk omdat daar voorheen een joodse familie had gewoond. Ze vond tijdelijk in de helft van een boerderij onderdak bij haar schoonouders, die niets moesten hebben van haar en haar kroost, het leven strikt gescheiden hielden. Zoals ook de hele omgeving het gezin met de nek aankeek, op school, op straat, in de winkels. Dat alles met een zekere verwildering tot gevolg. De vrouw die niets van de politieke ideeën van haar man moest hebben, kreeg een zenuwinzinking en liet de zorg van haar kinderen aan de oudste dochter over, de moeder van Kuipers.

Stilte na de oorlog is, voor alle duidelijkheid, geen klaagzang, geen vergoelijking van daden van een familielid. Het boek plaatst de familie niet nadrukkelijk in de slachtofferrol. Het is een zelfonderzoek. Als kind heeft Kuipers zich afgevraagd waar de nachtmerries vandaan kwamen van haar moeder. En waarom er een vreemde sfeer in de lucht hing wanneer opa en oma bezocht werden. Waarom liepen ze bij de begrafenis van opa niet, zoals gebruikelijk, drie keer rond de kerk om de duivel te verdrijven, maar werd hij ‘snel in de grond gestopt’? Zoals altijd is het verzwijgen de grote boosdoener. Hoe ga je met een dergelijk erfenis om? Hoe moet Kuipers zelf dit duistere verleden overbrengen aan háár kinderen.

Ze heeft daarvoor wel het dossier over opa in handen. Na het overlijden van opa is ze met haar moeder naar het Nationaal archief geweest en kregen ze inzage in de stukken. Haar moeder is opgelucht dat het tenminste maar één kartonnen doos is.

Oorlog is bij uitstek een grijs gebied waarover achteraf in het algemeen zwart-wit wordt geoordeeld. Onder welke omstandigheden komen mensen tot een bepaalde keuze. Het valt niet goed te praten, maar de crisis, een zekere tegendraadsheid van de opa zelf ten opzichte van het nest van herenboeren waaruit hij stamde, hebben hem die keuze doen maken, een zekere koppigheid het werk tot het einde vol doen houden.

Kinderen zouden eigenlijk nooit verantwoordelijk mogen worden gehouden voor de daden van hun ouders, maar emoties voeren in ‘de stilte na de oorlog’ begrijpelijkerwijs de boventoon. Een ontlading die vaak tot excessen leidt bij de overwinnaars. Het dilemma waar nazaten doorgaans mee worstelen is de menselijke kant van het foute familielid. Een goede vader, een liefhebbende opa.

Als tegenwicht voor de zwarte, zware tonen gebruikt Kuipers soms felle kleuren, dan weer pasteltinten, aquarellen met overzichten, daarnaast details, nagetekende documenten. Ze heeft een heel eigen, heldere stijl. Wanneer het kinderen betreffen, hebben de afgebeelde figuurtjes iets rudimentairs. Bijna zoals je als kind een poppetje tekende. Maar hier is het heel geraffineerd gedaan, geeft het de kwetsbaarheid van het nageslacht goed weer.

Door de vertelling over opa, oma en hun kinderen heen speelt het verhaal van Kuipers zelf. Haar worsteling met het verleden als student in een kraakpand in Amsterdam, als beginnend kunstenaar.

Mijn moeder kwam graag in Amsterdam. Dan poetste ik mijn kamer en deed of ik niet rookte en dronk. Ik vertelde dat ik een schilderij had verkocht en overdreef de prijs soms een beetje. Net als zij maakte ik de wereld een beetje mooier dan die in werkelijkheid was.

Jaren later gaat ze met haar kinderen op een korte kampeervakantie naar Friesland. Het is niet echt mooi weer en de camping is op het trio na verlaten. Leo, de oudste van elf heeft een eigen tentje. Buiten legt de regen een grijs gordijn. Ze krijgt zelf het gevoel richting kwijt te zijn, kan de nacht niet slapen en gaat met de lezer door haar aantekeningen heen. Op de naar een verzetsheld vernoemde school van Leo wordt lesgegeven over de Tweede Wereldoorlog. Wat zou hij kunnen inbrengen in zijn verhaal? Ze gaan op weg naar een voormalig kamp.

Ik vang Leo’s waarschuwende blik in de achteruitkijkspiegel, net als die keer toen hij met een vriendje op de achterbank zat en ik ze naar voetbal reed. Leo vertelde waar je allemaal lid van kon zijn als je fout was in de oorlog. Hij noemde de organisaties waar mijn opa lid van was geweest. Het vriendje keek hem bewonderend aan. “Hoe weet jij dat allemaal?”

Stilte na de oorlog is sterk geconstrueerd, is niet somber, er is, niet alleen in de illustraties, maar ook in de tekst ruimte voor licht. Maar je proeft de verwarring, de angst voor ontdekking, de ambivalente houding ten opzichte van de opa, de vlucht naar voren. Dat verklaart ook de opmerking in het colofon:
Dit boek is gebaseerd op wat er in het verleden gebeurd is. Om redenen van privacy van betrokkenen, zijn namen van personen en plaatsen gewijzigd.

Guus Bauer

Nynke Kuipers – Stilte na de oorlog. 240 blz. € 29,99.