De zeis is onvermijdelijk

In Gras van Mathijs Deen is gras direct gekoppeld aan sterfelijkheid. Dat is al duidelijk vanaf het Bijbelse motto ‘Alle vlees is gras’ tot aan de psalmtekst die uitgesproken bij de zoveelste dode: ‘De dagen des mensen zijn als het gras, gelijk een bloem des velds, alzo bloeit hij. Als de wind daarover gegaan is, zo is zij niet meer, en haar plaats kent haar niet meer.’ In het eerste hoofdstuk wordt gelijk gestorven. Dirk Valks ziet, net als hij de gewichten in de klokkentoren omhoog takelt, zijn vader op het gazon ineen zijgen. De symboliek met tijd en tijdelijkheid is stevig aangezet. Dat kan ook niet anders in een korte roman die maar liefst vier generaties omspant tussen 1848 en 1954. We volgen voornamelijk de mannelijke lijn van de familie Valks. Allemaal, op één kweker na, zijn ze werkzaam als tuinbaas op een landgoed. Het maaien van het gras, nog zo’n concreet element vol symboliek, is deel van hun takenpakket.

Deen is de laatste jaren een veel gelezen schrijver geworden dankzij zijn Waddenthrillers, waarbij naast de karakterontwikkeling van de terugkerende hoofdpersonen het plot een belangrijke rol speelt. In Gras gaat het meer over de idee achter het verhaal. Een terugkerend element in die eeuw is het standsverschil. Eigenaren van de verschillende landgoederen konden vrijelijk beschikken over de levens van hun ondergeschikten. In 1954 zegt de barones nog: ‘Ach, zo zie je maar, het blijven toch simpele mensen, al zijn ze nog zo goed met bloemen.’

Zo stuurt de jonkheer van het landgoed Broeckvoorde de wat steil gelovige Piet in 1891 weg naar Groningen om daar te gaan werken in de hortus bij professor Moll. De hortus bevond zich toen nog niet in Haren, maar zat in de stad tussen de Grote Rozenstraat en de Grote Kruisstraat waar nog steeds een deel van de toenmalige aanplant te bewonderen is. Het is een verborgen knipoog naar het verleden van Deen, want in de gebouwen rond die oude hortus heeft Deen zelf de studie Nederlands genoten. Voor Piet Valks loopt de nieuwe omgeving uit op een deceptie, want zijn geloof botst heftig met de nieuwe Darwinistische theorieën die de professor aanhangt.

Er komen nieuwe wetenschappelijke ideeën. Er komen nieuwe uitvindingen, zoals mechanische grasmaaiers die het handwerk van de tuinbazen vervangen. Ook in 1954 moet het gras gemaaid worden. De jongste generatie Valks neemt de zeis weer ter hand. Dat mensen sterven, is immers onvermijdelijk.

Coen Peppelenbos

Mathijs Deen – Gras. Alfabet, Amsterdam. 176 blz. € 19,99.

Deze recensie verscheen eerder in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 10 oktober 2025.