Falderie, falderie, falderie, falderie of falderie faldera falderopsasa?

Ik las Ulysses voor het eerst in de vertaling van Paul Claes en Mon Nys. Het bleef niet bij lezen, er werd ook gevloekt, en veel. Ik begreep er weinig van. Het enige wat me echt was bijgebleven was het geluid van de hockeysticks in episode 2, een makkelijke passage om te onthouden aangezien ik al mijn hele leven met een hockeystick in mijn handen loop. Vreemd genoeg leerde ik de roman waarderen toen ik onder dwang een aantal episoden moest lezen voor het literatuurvak ‘Modernisme’, met dank aan de enthousiasmerende professor.

Moet je Ulysses lezen of gelezen hebben? Niks moet, echt niet. Zonder deze roman van kaft tot kaft te hebben gelezen kan je prima meepraten over literatuur, want dat is toch waar het vaak omdraait bij deze roman? Er zijn genoeg schrijvers voor handen waarmee geschermd kan worden om een erudiet imago in stand te houden en moeilijke boeken niet te lezen. Geen zin in Dostojevski? Citeer Nabokov. Er zijn vast genoeg schrijvers die je kan citeren als je bent vastgelopen – of geen zin hebt om te beginnen – in Musil, Proust, Mann en Joyce om je imago te beschermen. Buiten mijn vaste vijf uur televisie heb ik op een dag niks te doen, ik heb geen baan, geen gezin of andere verplichtingen. Dus herlas ik Ulysses.

Ik dacht dat ik mijn mulo-Engels wel tot een acceptabel niveau had opgekrikt om Ulysses in het origineel te lezen. Drie weken voor de verschijning van de nieuwe vertaling van Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes begon ik te lezen, maar na 3½ episodes bleek mijn Engels niet toereikend en schakelde ik over naar de Nederlandse vertaling van Paul Claes en Mon Nys. Ik las de Molly-episode weer in het origineel. Tevens had ik de gids van Harry Blamires binnen handbereik, want Ulysses is moeilijk.

Joyce’s vrouw Nora las na het verschijnen slechts 27 pagina’s van de roman ‘and that, as Joyce pointedly said, included the title page,’ schrijft Edna O’Brien in haar fijnzinnige biografie over Joyce. De roman speelt zich af binnen 24 uur, op 16 juni 1904. 16 juni was voor Joyce een belangrijke dag, want op deze datum had hij zijn eerste afspraak met zijn toekomstige echtgenote en moeder van zijn twee kinderen, Nora. Het boek is opgedeeld in achtien episodes die weer zijn verdeeld in drie delen. De achtien episodes corresponderen thematisch met hoofdstukken van Homerus’ Odyssee; het gaat om de mythe als onderliggende structuur. In zijn essay ‘“Ulysses”, order, and Myth’ houdt T.S. Eliot een pleidooi voor deze vorm: ‘Instead of narrative method, we may now use the mythical method.’ Elke episode voorzag Joyce van een titel (die niet werd opgenomen in het boek), een scène, een uur, een orgaan, een kunstvorm, een kleur, een symbool en een techniek. Het is een hulpmiddel voor een beter begrip (zie het Linati– of Gilbert-schema op internet). Elke episode is geschreven in een andere stijl, zo passeert een veelvoud aan stijlen de revue. In de woorden van Edna O’Brien: de echte held van de roman is de taal.

In de eerste drie episodes (het eerste deel) staat Stephen Dedalus centraal, tevens de hoofdpersoon van A Portrait of the Artist as a Young Man. Joyce verwijst met enige regelmaat naar deze roman. In Portrait breekt de bril van Stephen buiten zijn schuld, een hartverscheurende scène. Vanwege zijn slechte ogen kan Stephen zonder zijn bril niet lezen en schrijven. Stephen wordt ervan verdacht de bril zelf te hebben gebroken om onder zijn schoolverplichtingen uit te komen. Pater Dolan gelooft hem niet en scheldt hem uit voor ‘Lazy idle little loafer’ en dus krijgt Stephen een paar harde tikken. In episode 7 en 15 van Ulysses komt dit weer terug, ditmaal is Stephen een ‘lazy idle little schemer’ vertaald door Bindervoet en Henkes als ‘lamlendig lui gluiperdje’. Dit is de subtiliteit van Joyce, twee minimale referenties die van groot belang zijn voor het karakter van Stephen. Tweemaal denkt hij aan het incident van de gebroken bril, een incident van onrechtvaardigheid dat hem brandmerkte. Joyce overkwam hetzelfde als Stephen: ‘he sufferd an injustice which he never forgot and never forgave. (…) A boy had snatched his glasses and stood on them but a priest believed that Joyce had done it himself to avoid lessons and gave him a “pandying”.’

De personages in Ulysses zijn geen flat characters. Hoewel de handeling zich afspeelt binnen 24 uur komen we door de interne monologen (stream of consciousness) veel informatie te weten over Leopold Bloom, zijn verleden en zijn relatie met zijn vrouw, de zangeres Molly. Rondom de begrafenis van Paddy Dignam reflecteert hij meerdere malen over de falende communicatie tussen een vader en zijn zoon. Bloom heeft een dochter, Milly; zijn zoon Rudy overleed toen hij 11 dagen oud was. Het gevolg van het overlijden van Rudy was ‘een periode van 10 jaar, 5 maanden en 18 dagen gedurende welke de vleselijke gemeenschap onvolledig was geweest, zonder ejaculatie in het natuurlijke vrouwelijke orgaan.’(Ik citeer uit de nieuwe vertaling, tenzij anders aangegeven.) Sinds de dood van Rudy heeft Bloom geen seks meer gehad met Molly. Molly heeft een minnaar – Boylan – en deze is tevens de manager van haar tournee. Bloom weet dit en correspondeert zelf onder de naam Henry Flower met een dame genaamd Marthe.

Een voorbeeld van een van de vele bewustzijnstromen van Bloom wanneer hij naar de slaapkamer loopt en zijn vrouw vraagt of ze wat wil eten, het is ochtend:

Nee. Ze wou niks. Daarna hoorde hij een warme diepe zucht, zachter toen ze zich omdraaide en de losse koperen ringen van het ledikant tinkelden. Moet ik eigenlijk eens vastzetten. Jammer. Helemaal uit Gibraltar. Het beetje Spaans dat ze kende vergeten. Vraag me af wat haar vader ervoor heeft gegeven. Oud model. Ach ja! natuurlijk. Gekocht op de veiling van de gouveneur. Snel afgehamerd, voor een grijpstuiver. Spijkerhard als het om koopjes ging, die ouwe Tweedy.

De bewustzijnstroom is de weergave van het innerlijk, gedachten volgen elkaar op. Bloom hoort het ledikant en herinnert zichzelf eraan dat hij het moet vastzetten en zijn gedachte springt over naar Gilbraltar waar Molly heeft gewoond en waar het ledikant vandaan komt en dat ze haar Spaans is vergeten en zo komt hij op zijn schoonvader, majoor Tweedy. Je kan je brein nou eenmaal niet uitzetten, je geest gaat op deze momenten met je aan de haal, zoals je een deuntje in je hoofd hebt zitten en het maar niet kan kwijtraken. Zo denkt Bloom in dezelfde episode of Molly het woord ‘voglio’ wel goed uitspreekt; deze gedachte keert meerdere malen terug in verschillende episodes.

Subtiliteit is het toverwoord bij Joyce. De episode Nausicaä valt uiteen in twee delen, het eerste deel wordt verteld vanuit het perspectief (en dus de gedachten) van Gerty. In één zin draait het perspectief. Bloom is de man die naar Gerty en haar vriendinnen op het strand kijkt (en meer doet dan alleen kijken). ‘Krappe schoenen? Nee. Ze is mank! O!’ En we zijn bij Bloom, die voor hij op het strand arriveerde in gesprek raakte met onder meer de burger. Zijn gesprekspartners zijn ongenuanceerd, terwijl Bloom de zaken telkens van verschillende kanten bekijkt. De ikverteller vindt dat Bloom uit z’n nek kletst: ‘Zei ik het niet? Zo waar als ik hier dit biertje sta te drinken, al was hij aan z’n laatste ademtocht dan nog zou hij je nog willen wijsmaken dat sterven eigenlijk leven was.’ Maar Bloom ziet alles niet zwart-wit, hij is een lieve pacifistische man: ‘Hij voelde geen haat. Haat. Liefde. Dat zijn maar benamingen. Rudy. Straks ben ik oud.’ Bloom is een treurig personage. Als hij met Stephen aan het einde van de roman bij zijn huis komt (episode 17) moet hij over de schutting klimmen. Zijn sleutel zit in zijn andere broek: ‘Op het stoepetje zocht hij in zijn heupzak naar de huissleutel. Zit ie niet. In de broek die ik niet heb aangetrokken.’ (episode 4, blz. 69) Aangekomen bij zijn huis steekt Bloom zijn hand in zijn zak om zijn sleutel te pakken.

Bevond die zich daar?

Hij bevond zich in de corresponderende zak van de broek die hij daags voor de dag ervoor had gedragen.

Waarom was hij dubbel geërgerd?

Omdat hij het vergeten was en omdat hij zich herinnerde zich er twee keer aan te hebben herinnerd het niet te vergeten.’ (episode 17, blz. 762)

Hij had er nog zo aan gedacht niet zijn sleutel te vergeten! Die arme Bloom. En hoe gaat hij uiteindelijk in bed liggen? Met zijn hoofd bij Molly’s voeten. Joyce en Nora sliepen ook zo: ‘As a precaution – and in vain – they slept head to foot.’ Maar dit voorbehoedsmiddel werkte niet: ‘Nora became pregnant again.’ Of Bloom en Molly weer seks zullen hebben? We kunnen er slechts naar raden.

In de afsluitende monoloog van Molly, één lange gedachtestroom zonder interpunctie bestaande uit acht ‘zinnen’, is Molly kritisch op andere vrouwen, en uit ze haar ongenoegen over het vrouwelijke lichaam. De episode begint en eindigt met het woordje ‘ja’, volgens Joyce een vrouwenwoord. Molly’s gedachtestroom begint met Blooms vreemde verzoek om ontbijt op bed voor de volgende ochtend, vreemd omdat Bloom ‘nooit eerder zoiets gedaan had om ontbijt op bed te vragen’. Ze denkt aan haar minnaars en ze is zeer kritisch ten opzichte van Bloom. Tegen het einde van haar gedachten denkt ze steeds liefdevoller over Bloom en ze denkt aan zijn aanzoek (dit zijn tevens de laatste woorden van de roman): ‘en eerst sloeg ik mn armen om hem heen ja en trok hem naar me toe zodat ie mn borsten kon voelen 1 en al geur en zn hart ging als een gek tekeer en ja zei ik ja dat wil ik ja.’ Vladimir Nabokov sluit zijn college over Ulysses dan ook af met de zin: ‘Yes: Bloom next morning will get his breakfast in bed.’

De vertaling

Ik heb eerbied voor alle vertalers. Ze maken het mogelijk om, voor een hongerloontje, buitenlandse literatuur toegankelijk te maken voor mij. Ik lees Nederlands en Engels. Proust, Kafka, Milosz, Tolstoj etc. moet ik dus allemaal in vertaling lezen. Het verbaasde me dat de vertalers Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes in de media (bijvoorbeeld de Volkskrant en knack.be) hun collega’s Paul Claes en Mon Nys afbrandden. Ik heb altijd gedacht dat vertalers, in tegenstelling tot veel schrijvers, wel collegiaal waren. De vertaling van John Vandenbergh bevat fouten zo is mij medegedeeld in het college over Ulysses. Hij werd regelmatig een pionier genoemd in de media, maar Paul Claes en Mon Nys’ vertaling is wat betreft Bindervoet en Henkes van een erbarmelijk niveau. Ze waren zelfs mensen tegengekomen die vastliepen in de roman vanwege de vertaling en niet omdat de tekst zo complex is. Ze hebben ook de titel veranderd. Het boek heet nu Ulixes. Volgens de vertalers ter onderscheiding van de eerdere vertalingen.

Een week voor het verschijnen van de nieuwe vertaling van Bindervoet en Henkes heb ik Ulysses herlezen. Ik wist niet dat er een nieuwe vertaling kwam, ligt dat aan mij of was het overal aangekondigd? Of is dat de prijs die ik moet betalen omdat ik geen Facebook heb? Ik heb de nieuwe vertaling niet in z’n geheel gelezen, ik heb veel tijd, maar het ging me wat te ver om Ulysses tweemaal in drie weken te lezen. En na het lezen van Ulysses moet je het ook een tijdje niet herlezen, anders krijg je volgens mij wat de vertalers noemen ‘Joyce-hoofdpijn’. Mijn vergelijkingen zijn vergelijkingen van passages die ik heb onderstreept in mijn herlezing, het is dus een volstrekt oneerlijke en buitengewoon selectieve vergelijking. Alleen, de enige eerlijke vergelijking (Vanderbergh was in de voorrondes al uitgeschakeld) is als iemand elke zin van het origineel vergelijkt met de vertaling van Claes en Nys en daarna vergelijkt met de vertaling van Bindervoet en Henkes. Een paar voorbeelden.

‘You are walking through it howsomever. I am, a stride at a time. A very short space of time through very short times of space.’(Ulysses, Annotated Student Edition; Penguin, blz. 45).

‘Je loopt er hoe dan ook doorheen. Jawel, stap na stap. Een heel korte ruimte tijd door heel korte tijden ruimte.’ (Claes en Nys, blz. 43)

‘Ge loopt er nochtans dwars doorheen. Jaja, schree voor schree. Een zeer korte ruimtespanne van tijd door zeer korte tijdspannes van ruimte.’ (Bindervoet en Henkes, blz. 46).

Mijn Engels is veel minder goed dan dat van de vertalers, maar ik heb moeite met beide vertalingen. ‘I am, a stride at a time’ denkt Stephen, die filosofeert over het veranderlijke uiterlijk van de wereld. ‘I am’ wordt respectievelijk vertaald door ‘Jawel’ en ‘Jaja’. Stephen heeft het hier over de dimensie tijd, de constante beweging van het na-elkaar (‘nacheinander’). Stephen is in beweging, hij loopt op Sandymount, maar hij is een pas op een moment. Zijn leven staat nooit stil, want hij is in tijd en de tijd stopt nooit. Het lopen is de uitdrukking van de beweging van de tijd in de ruimte. Een stap of een schree is dan ‘een zeer korte ruimtespanne van tijd door zeer korte tijdspannes van ruimte.’ Daarnaast maken Bindervoet en Henkes van de spreektaal iets gekunstelds in tegenstelling tot Claes en Nys. Nog een voorbeeld (let op: deze zin is één alinea):

‘No one is anything.’ (blz. 208)

‘Er is niemand die ook maar iets betekent.’ (blz. 177, C&N)

‘Niemand is iets.’ (blz. 196, B&H)

Duidelijke overwinning voor Bindervoet en Henkes. Zijn en betekenen zijn in deze context geen synoniemen. Toegeven, het duo Bindervoet en Henkes heeft de Molly-monoloog beter vertaald dan Claes en Nys en hun vernederlandsing van de episode Runderen van de Zon is een mooie vondst. Laatste voorbeeld. Episode 15 is geschreven in de vorm van een toneelstuk waarin de gedachten en dromen van de personages en de daadwerkelijke gebeurtenissen zonder onderscheid worden weergegeven. In deze episode vraagt Nosey Flynn Bloom om een ‘tune’, waarop Bloom het volgende zingt:

‘I vowed that I never would leave her,

She turned out a cruel deceiver.

With my tooraloom tooraloom tooraloom tooraloom.’ (blz. 611)

‘’k Beloofde haar eeuwige trouw,

Zij bleek een bedrieglijke vrouw.

Met mijn falderie, falderie, falderie, falderie.’ (blz. 519, C&N)

‘Ik beloofde haar eeuwige trouw ja

Maar zij liet me staan in de kou ja

Met m’n falderie faldera falderopsasa.’(blz. 570, B&H)

Geen idee waarom Claes en Nys komma’s invoegen in de laatste regel, terwijl Joyce dit niet deed, maar hun vertaling is echt vele malen beter dan die van Bindervoet en Henkes. Het laatste lijkt eerder op een Groningse vertaling dan op een Nederlandse. Daarnaast, ‘in de kou’ laten staan kan van alles betekenen, terwijl Claes en Nys Molly typeren, zoals Joyce dat doet: als een ‘bedrieglijke vrouw’ (‘deceiver’). En Molly bedriegt Bloom – hij weet ervan – immers ook met Boylan. Ik wil hiermee geen oordeel uitspreken. Daarvoor mis ik de kennis van het Engels en de kennis van Ulysses. Ik wil alleen zeggen dat met deze nieuwe vertaling de vertaling van Claes en Nys mij niet overbodig lijkt, het gaat wat mij betreft gelijk op. Het lezen van een vertaald boek is een kwestie van vertrouwen. Vertrouwen dat de vertaler(s) naar eer en geweten en zo vakkundig mogelijk het origineel naar hebben omgezet in het Nederlands. Ik vertrouw beide duo’s.

Koen Schouwenburg

James Joyce – Ulixes. Vertaald door Erik Bindervoet en Robert-Jan Henkes met een nawoord van Toon Tellegen, Athenaeum-Polak&Van Gennep, Amsterdam, 914 blz. €39,95.