Het leven als strijd met jezelf

Het gaat om het idee bij de Spaanse auteur Javier Marías. Wanneer Díaz-Varela een betoog houdt over een roman van Balzac tegen María, de hoofdpersoon en ikverteller van de roman De verliefden, zegt hij: ‘Het is een roman en wat er in romans gebeurt doet er niet toe en wordt vergeten zodra je ze uit hebt. Het interessante zijn de mogelijkheden en de ideeën die romans op ons overbrengen via imaginaire situaties, die blijven ons helderer voor de geest staan dan echte gebeurtenissen en we houden er meer rekening mee.’ De roman als laboratorium. Zo omschreef de Franse filosoof Paul Ricoeur literatuur: als een laboratorium waarin wordt geëxperimenteerd met gedachten in de vorm van imaginaire situaties. De verliefden reflecteert door middel van de verbeelding op die menselijke, al te menselijke thema’s als dood, leven, herinnering en de liefde.

De plot is simpel. Elke ochtend ziet María een echtpaar in het café waar ze ontbijt, opeens wordt de man (Miguel) vermoord en blijft de vrouw achter. María maakt kennis met de vrouw en terwijl ze bij haar thuis is, komt de goede vriend van de vermoorde echtgenoot binnen: Díaz-Varela. María wordt voorgesteld aan deze vriend en niet veel later wordt ze zijn minnares. In deze eerste twee delen reflecteren de personages veelvuldig over de tegenstelling heden-verleden: ‘Het is de verschrikkelijke kracht van het heden, dat het verleden meer verplettert naarmate het zich er verder van verwijdert, en bovendien vervalst zonder dat het verleden zijn mond kan opendoen, protesteren, tegenspreken of iets weerleggen.’ Het is de macht van het nu ten opzichte van het machteloze verleden. Het verleden wordt ‘verplettert’ en wat rest is een ruïne – herinneringen als brokstukken van het verleden.

De roman is grofweg te verdelen in twee delen. Het eerste deel is een romanesk essay over de tegenstelling dood-leven en verleden-heden, doordesemd met reflecties over de herinnering. Het tweede deel gaat over de liefde. In beide delen is de plot het vehikel voor de ideeën. Het is de bron van de imaginaire situaties. Het is geen thriller, dus de volgende informatie behoeft geen spoiler-alert: María komt erachter dat Díaz-Varela wat te maken heeft met de moord op zijn goede vriend Miguel en dat hij de weduwe, de vrouw van Miguel wil huwen. De tijd van onbezorgdheid is voorbij. In een roman van Dumas leest María dat ‘een herinnering niet zo hinderlijk is als een schepsel, hoewel een herinnering soms enigszins verslindend is.’ Een levende Miguel is hinderlijker dan de herinnering aan Miguel, de herinnering slijt en opent de mogelijkheid voor Díaz-Varela om de leegte van de weduwe aan te vullen met zijn liefde.

Hoe ver ga je voor de liefde? Díaz-Varela legt uit waarom en wat hij met de moord op zijn vriend te maken heeft. Spreekt hij de waarheid? María weet het niet. Ook al is hij betrokken bij de moord, haar verliefdheid is niet acuut verdwenen, gevoelens slijten en laten sporen achter: ‘het waren de sporen van mijn verliefdheid; die verdwijnen nooit opeens en ze veranderen ook niet onmiddellijk in haat, minachting, schaamte of louter verbijstering, de weg om die eventuele vervangende gevoelens te bereiken is lang, de periode waarin ze binnendringen en zich vermengen, elkaar kruisen en besmetten is stormachtig, en de verliefdheid verdwijnt nooit helemaal zolang ze niet overgaat in onverschilligheid, of eerder in afkeer’. María is a-moreel, het gaat haar niet om recht of onrecht, maar om haar verliefdheid. ‘Het is de vraag of je moet liefhebben wat je niet wilt liefhebben,’ schreef Ingeborg Bachmann in het titelverhaal van de verhalenbundel Het dertigste jaar. Een vraag die Marías heeft uitgewerkt in het de laatste twee delen van De verliefden: het conflict tussen gevoel en ratio. In deze intrigerende en intelligente roman toont Marías dat deze tegenstelling niet kan worden opgeheven, zoals ook de tegenstelling heden-verleden en dood-leven niet kan worden opgeheven. Het is niet anders, we moeten leven met deze conflicten. In dit licht lijkt het leven in eerste instantie een strijd met jezelf, de anderen vervullen slechts de noodzakelijke bijrollen.

Koen Schouwenburg

Javier Marías – De verliefden. Vertaald voor Aline Glastra van Loon, J.M. Meulenhoff, Amsterdam, 368 blz. € 21,95.