Waarschuwing: Brokken lezen kan leiden tot reisdrift

Na de lectuur van Jan Brokkens Baltische Zielen kon ik niet anders dan een ticket naar Vilnius boeken om in de voetsporen te treden van Roman Kacew en Loreta Asanaviciuté. Zou De gloed van Sint-Petersburg eenzelfde effect hebben?

‘Toen ik in 1975 voor het eerst van mijn leven in Leningrad verbleef, was het nog maar negen jaar geleden dat Anna Achmatova de laatste adem had uitgeblazen. Haar invloed was nog altijd merkbaar in de stad, maar om geen problemen met de autoriteiten te krijgen kon je haar naam beter niet uitspreken in het openbaar.’ Zo opent Jan Brokken zijn nieuwe boek over Sint-Petersburg. De openingszin laat niets aan de verbeelding over: hier spreekt een man met ervaring. Het is immers bijna een halve eeuw geleden dat hij voor het eerst voet zette op Russische bodem. Tegelijk legt de auteur ook onmiddellijk de voor de hand liggende link naar de harde Communistische tijden. Schrijvers die teveel weten over hun onderwerp durven al eens verloren lopen in erudiete details. Elke steen, elke kerk of huis roept wel een herinnering op die met de lezer gedeeld moet worden. Gelukkig is Brokken niet in dergelijk bedje ziek.

Nochtans vallen bij een eerste lectuur onmiddellijk de verschillen tussen Baltische Zielen en De gloed van Sint-Petersburg op. Wellicht heeft het te maken met de geografische uitgestrektheid waardoor het eerste boek meer ademt. In de Baltische staten kan je al eens verdwalen in de uitgestrekte bossen tijdens de lectuur. Sint-Petersburg is een stad waarin veel historische gebeurtenissen plaatsvonden en waarin tientallen beroemdheden leefden. Nabokov, Glazoenov, Poesjkin, Achtmatova en Mandelstam zijn slechts enkele van de tientallen prominente aanwezigen in het boek. Foto’s en gedichten zorgen gelukkig voor voldoende rustpunten in de massa informatie die Brokken de lezer aanreikt.

Eenmaal kom ik je in Peterburg weer tegen,
als begroeven wij de zon er in de grond,
en het zinloos woord, zo rijk aan zegen,
komt dan voor het eerst uit onze mond.

brokkenIk heb lang stilgestaan bij deze verzen waarmee Brokken zijn boek opent. Vooral het enjambement van ‘en het zinloos woord’ dat ik bij eerste lectuur mee met de zon begroef, zette me op het verkeerde spoor. Voor mij gaan deze versregels zonder context aan hun doel voorbij. Wellicht dat de auteur met deze eerste regel wil benadrukken dat het niet de eerste keer is dat deze stad bezoekt om zichzelf extra autoriteit toe te meten, maar dan lopen de andere regels er een beetje verweesd bij. Gelukkig is dit slechts een van de weinige keren dat Brokken zich naar mijn mening van een minder geslaagd citaat bedient. Meestal is hij net zoals Cees Nooteboom een observator die met weinig woorden een wereld van beelden schildert. Het is prachtig om te lezen hoe Malevitsj doelbewust zijn Zwart Vierkant in de heilige gouden hoek ophangt en zo de plek wegsteelt van zijn mede-exposant Vladimir Tatlin die een sculptuur gemaakt had voor deze iconische ruimte. De kunstgeschiedenis had er wellicht anders uitgezien als Tatlin vóór Malevitsj op de tentoonstelling geweest was.

De gloed van Sint-Petersburg is geen reisgids die je vertelt wat er allemaal te beleven is in deze stad aan de Neva. Het boek is veel meer. Het is een metgezel die je op het juiste moment influistert om even rond te kijken, stil te staan bij een monument, te luisteren naar een gedicht of met de auteur zelf op zoek te gaan naar een bepaalde plek zoals het geboortehuis van de dichteres Nina Berberova:

Een huisnummer heb ik niet. De Bolsjaja Morskaja is een erg lange straat. Ik loop die helemaal uit, zoekend naar een inscriptie naast de majestueuze ingang. Het moet een groot huis zijn waar Nina geboren werd: enkele jaren later bood het onderdak aan de Central River Yacht club.

Met dit nieuwe boek slaagt Brokken er opnieuw in om zijn liefde voor de noordelijke landen uit te dragen. Wellicht iets minder wijds dan in Baltische zielen, maar daarom niet minder mooi.

Yves Joris

Jan Brokken – De gloed van Sint-Petersburg. Altas Contact, Amsterdam. 208 blz. € 19,99.