Niet passend bij de tijdgeest

Bij Boris Pasternak (1890 – 1960) denk je natuurlijk onmiddellijk aan zijn wereldberoemde roman Dokter Zjivago, een epos over het leven van weldenkende mensen, getergd door de dramatische Russische geschiedenis (én de heersende moraal) van het begin van de vorige eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog. De arts Zjivago is verliefd op de getrouwde vrouw Lara, raakt verstrikt door die liefde en door de politieke aardverschuivingen in zijn land, in de wereld. De Grote Oorlog, de Revolutie, de burgeroorlog tussen de Roden en de Witten. Ondanks alles weet hij trouw te blijven aan zijn waarden. Een poëtisch, gloedvol betoog voor het individualisme, hoogst ongewenst in een maatschappij die het collectivisme preekt.

gedichten_pasternakPasternak stuurde het manuscript in 1955 naar een tijdschrift, maar dat durfde het feuilleton niet aan vanwege ‘ideologische tekortkomingen’. Pasternak had zich een kleine twintig jaar eerder al teruggetrokken in zijn buitenhuisje in de kunstenaarskolonie Peredelkino. Buitenlandse bezoekers gaf hij kopieën van het manuscript mee. In 1957 verscheen het allereerst in het Italiaans, daarna in vele andere talen.

Pasternak werd prompt uit de Schrijversbond verwijderd. Het comité in Stockholm verleende hem een jaar later de Nobelprijs voor de Literatuur. Hij bedankte na druk van bovenaf ‘vrijwillig’ voor de eer. De opperste Sovjet zag de toekenning als een politieke daad tegen de Sovjet-Unie. Pasternak publiceerde nog een autobiografisch essay en een poëziebundel, waarin opgenomen een gedicht over de hoogste literaire onderscheiding. Schrijvers zijn ergens visionair, bestuderen mogelijkheden, reacties op handelen, houden over het algemeen hoop op gerechtigheid, op de rede, opdat het goede in de mens uiteindelijk overwint.

De eerste en laatste strofe van dit gedicht, zoals opgenomen in de tweetalige uitgave van zijn verzamelde gedichten in de Russische bibliotheek, onder de titel B.L. Pasternak, Gedichten van uitgeverij Van Oorschot spreken boekdelen. Tonen de wanhoop die door de lastercampagne tegen de schrijver/dichter eind jaren vijftig tot een breekpunt werd gebracht. De autoriteiten stonden op het punt om hem zijn staatsburgerschap af te nemen en hem te verbannen. Zijn dood was in die zin genadig.

Als een dier ben ik in ‘t nauw gedreven.
Ergens is er licht, zijn mensen vrij,
Maar het jachtsignaal is al gegeven,
En een uitweg is er niet voor mij.

En zelfs nu de dood mij haast komt halen
Ben ik voor vertrouwen: mettertijd
Zal de geest van goedheid zegepralen
Over kwaad en ongerechtigheid.

Zijn zoon Jevgeni nam de Nobelprijs in 1989 alsnog namens zijn vader in Stockholm in ontvangst.

Pasternak moet toch vooral als poëet worden gezien. Aanvankelijk hadden zijn gedichten de natuur en de liefde tot onderwerp, maar allengs roerde hij ook politieke thema’s aan. Hij bezong bijvoorbeeld de muiterij op de kruiser Potjomkin. Vadertje Stalin stuurde hij een bundel door hem vertaalde Georgische gedichten. Hetgeen in goede aarde viel. Pasternak maakte nog enkele lofgedichten op Stalin. Maar geen enkele status is veilig in een totalitair regime. Midden jaren dertig vindt de censor met het typische eufemisme van de onderdrukker ‘de wereldbeschouwing van Pasternak niet bij de tijdsgeest passen’. Pasternak duikt onder in vertaalwerk. Hij richt zich tot aan de dood van Stalin in 1953 op onder meer Goethe en Schiller. En in het grootste geheim op het schrijven van zijn epische roman.

De zoals altijd voorbeeldig uitgevoerde verzamelbundel bevat 437 gedichten in het origineel en in vertaling. Over het algemeen gebruikt Pasternak een strak rijmschema. Het is dan ook een waar kunststuk dat vertalers Margriet Berg en Marja Wiebes dit ook in het Nederlands hebben weten te behouden. Zonder afbreuk te doen aan inhoud, sfeer en het associatieve karakter. Ware puzzelstukken die vooral de muzikaliteit van Pasternaks gedichten goed naar voren laat komen. In noten geven ze daarnaast waardevolle achtergrondinformatie. Interessante details die de gedichten ook in het perspectief van de tijd plaatsten. Aanvullingen met betrekking tot de vertaling, verklaringen van de keuzes dienaangaande. Bij het gedicht ‘chmel’ uit de cyclus voorkomende in Dokter Zjivago bijvoorbeeld. De titel staat zowel voor het plantje hop als voor een roes.

Letterlijk zou het ongeveer zo zijn te vertalen:

Onder een wilg begroeid met klimop schuilen wij voor de regen. Onze ledematen beschut met een cape heb ik je omarmd. Ik vergiste me. De stam was begroeid met hop en klimop. Laten we de cape spreiden onder ons.

Het kunststuk van Berg en Wiebes:

Bij een wilg vol klimop schuilden wij
Voor de regen die neerviel in stromen,
Met een cape om ons heen, zij aan zij.
Ik heb jou in mijn armen genomen.

Maar ik had me vergist, ik begreep
Dat de boomstam met hop was omwonden.
Liever spreidden wij daarom de cape,
Zodat wij ons daar neervlijen konden.

Op deze wijze zijn eigenlijk alle gedichten vertaald, alhoewel er soms ook voor een iets afwijkende benadering móest worden gekozen, maar in geen enkel geval is van de intentie, van het gevoel van het origineel afgeweken. Dit is een vertaling die Pasternak alle eer aandoet.

Guus Bauer

Boris Pasternak – Gedichten. Vertaald door Margriet Berg en Marja Wiebes. Van Oorschot, Amsterdam. € 39,99.