Een verstekeling in de tijd

Het is opmerkelijk hoe je soms in aanraking komt met boeken die je normaal gesproken niet snel gelezen zou hebben. Zo trof ik op een plank met ‘gratis mee te nemen’ in een snackbar te Arnhem de vuistdikke roman In Babylon aan. Ik had in mijn studententijd met plezier Het grote verlangen van Marcel Möring gelezen, en besloot zodoende in de decembermaand dit boek tot me te nemen. Ik werd volkomen verrast door de kracht en rijkdom van deze naar mijn idee toch relatief onbekende roman, die wat mij betreft een moderne klassieker uit de Nederlandse literatuur mag worden genoemd.

De roman is in zekere zin een raamvertelling, waarbij het doorlopende deel handelt over de belevenissen van sprookjesschrijver Nathan Hollander en zijn nicht Nina, die ingesneeuwd raken in het landhuis van hun overleden oom Herman: een beroemd socioloog en essayist. Het huis is niet berekend op een overnachting in deze omstandigheden, en dus zijn de twee genoodzaakt de vele huisraad op te stoken en maaltijden te improviseren om te overleven. Ondertussen vertelt Nathan zijn nicht uitgebreid over hun complexe familiegeschiedenis.

Hoewel het huis sinds het plotselinge overlijden van Herman officieel onbewoond is, worden Nathan en Nina er geconfronteerd met diverse boodschappen en andere merkwaardige obstakels, die het familieverleden stapsgewijs op mysterieuze wijze in herinnering brengen. Möring schakelt regelmatig tussen het heden en de verschillende eeuwen waarin de joodse voorouders van Nathan over de wereld zwerven, met als overkoepelende eigenschap dat ze constant op het juiste moment de verkeerde beslissing nemen. Voor Nina zijn deze verhalen een manier om haar enigmatische vader Zeno beter te leren kennen, die jaren geleden als voorman van een religieuze sekte van de aardbodem is verdwenen.

Met beperkte middelen creëert Möring naarmate het verhaal vordert steeds meer spanning: enerzijds door de verrassende geheimen die het huis beetje bij beetje prijsgeeft, anderzijds door de steeds intiemere omgang tussen Nathan en Nina. Hun relatie heeft iets weg van een emotioneel machtsspel: hij is de erudiete verteller en oudere, stoere vent die de meubels en zijn familiegeschiedenis in stukjes hakt, terwijl zij met haar kronkels en vindingrijkheid hem steeds verder in vervoering brengt. Tussen hen in staat Zeno: iemand met wie ze beiden een intieme band hadden, maar nooit volledig konden doorgronden. Het leidt tot een ingenieuze driehoeksverhouding, net zoals die tussen oom Herman en Nathans ouders in het verleden.

De familiegeschiedenis van de Hollanders begint in de zeventiende eeuw te Litouwen met de klokkenmaker Chaïm. Wanneer hij door de kozakken bruut wordt vermoord slaat zijn zoon Magnus op de vlucht; het begin van een reis vol dwalingen en kleurrijke ontmoetingen, die veel van zijn nakomelingen in wisselende mate voortzetten. Het grootste deel beslaat echter het leven van Nathan: zijn jeugd in Rotterdam, de oversteek naar de VS aan de vooravond van WO II, belevenissen in New York en vervolgens op een desolate heuvel in New Mexico, waar zijn vader als geniale natuurkundige meewerkt aan de ontwikkeling van de atoombom.

Het verhaal krijgt zo een Mulischiaans tintje, al weet Möring met wat meer overtuiging en waarschijnlijkheid de historie en wetenschap in zijn eigen vertelling te verweven. De epiek van de vele losse gebeurtenissen wordt afgewisseld met wat essayistische mono-/dialogen, droge humor en scherpe karakterschetsen, waardoor alle verhalen geen moment vervelen. Het leukste voorbeeld hiervan zijn misschien de geesten van oom Chaïm en Magnus, die Nathan met regelmaat bezoeken en hem als ware Statler en Waldorf de les lezen. Dit zorgt ook voor een magisch-realistisch element, omdat de ware aard van die geesten en hun historische kennis in het gewisse blijft.

De zwervende voorgangers van Nathan maken uiteraard deel uit van de joodse diaspora, en onthechting is dan ook een centraal thema in deze roman. Men is niet constant op de vlucht voor oorlog of ander onheil; het is ook rusteloos zoeken naar liefde, zingeving of een thuis. Voor Nathan geldt dat evengoed: hij noemt zichzelf een reiziger en verstekeling zonder vaste verblijfplaats, die tweemaal een vrouw verlaat uit angst om zijn vrijheid te verliezen. Hij is de einzelgänger in optima forma, inclusief een pijnlijk gebrek aan geborgenheid en relationele vaardigheden, wat zijn beroep van (sprookjes)schrijver zowel mogelijk als beperkend maakt.

Nog interessanter en beter uitgewerkt in het verhaal is het thema van entropie, ofwel de tweede wet van de thermodynamica. Deze impliceert dat een georganiseerd systeem steeds verder in verval raakt door het gebrek aan nieuwe energie en de vele energierijke processen die plaatsvinden, en uiteindelijk zal imploderen. In de roman past Möring deze wetmatigheid toe op Nathans broer Zeno; die steeds minder energie steekt in zijn eigen leven, zich als een stille kluizenaar terugtrekt en uiteindelijk zelfs in het niets lijkt op te lossen. Of waart zijn geest nog rond in het huis?

Ondanks al mijn lofprijzingen wil ik toch een minpuntje van de roman aanstippen, en dat is de manier waarop de vrouwelijke personages worden beschreven. Nina is naast Nathan het voornaamste personage, maar over haar leven en motieven komen we nauwelijks iets te weten. Ook staat zij vooral in dienst van Nathan: ze is zijn luisterend oor en verleidster, blok aan het been en laatste redding. De overige vrouwelijke personages, zoals Nathans moeder, zussen en ex-vrouwen zijn al helemaal passanten, wiens uiterlijk en eigenaardigheden meer aandacht krijgen dan hun intrinsieke gevoelens. Het boek is niet vrouwonvriendelijk, maar wat meer aandacht en achtergrond bij deze figuren hadden het verhaal zeker goed gedaan.

Al met al is In Babylon een ambitieuze roman van hoge kwaliteit en grote veelzijdigheid, die je helaas weinig aantreft in de recente Nederlandse literatuur. Daarnaast leest het prettig: Marcel Mörings stijl is die van een echte verteller, met een goede afwisseling tussen feiten en anekdotes, humor en spanning, essayistische monologen en emotionele uitbarstingen. Ondanks de niet geringe omvang zakt het boek nergens in, en op de juiste momenten wordt er gevarieerd in tijd en plaats, of krijgt de lezer nieuwe vragen en bescheiden antwoorden daarop. In Babylon is een fijn leesboek voor de feestdagen of andere lange winteravonden.

Willem Goedhart

Marcel Möring – In Babylon. Meulenhoff, Amsterdam (nu De Bezige Bij, Amsterdam). 560 blz. € 17,50.