De gezonde apotheek

Hoe fantastisch boeken kunnen zijn, hoef je een lezer niet uit te leggen. Met de niet-lezer ligt dat een stuk lastiger. Kun je die bereiken met een boek? Felicitas von Lovenberg probeert het toch met Lezen in tijden van Netflix. Aan de hippe titel zal het niet liggen, maar voor je zo’n boek ziet liggen, moet je wel eerst een boekwinkel betreden. En welke niet-lezer doet dat?

Aan bevlogenheid ontbreekt het de in Münster geboren Felicitas von Lovenberg niet. Ze put uit de talrijke onderzoeken op dit gebied, die steeds opnieuw aantonen hoe waardevol het lezen van boeken is, met name de papieren variant, waarmee we de inhoud – wetenschappelijk bewezen – beter begrijpen en langer onthouden. Ze weet ook een groot aantal schrijvers te noemen, die argumenten hebben aangedragen om te onderbouwen dat lezers slimmer/ gezonder/ evenwichtiger/ gelukkiger zijn dan niet-lezers, dat ze empathischer zijn, een beter concentratievermogen hebben, emotioneel intelligenter zijn, zelfs langer leven. Ha. En ze haalt de Franse schrijver Philippe Djian aan, die eens opgemerkt moet hebben dat hij als hij zich ziek voelt, niet naar de apotheek gaat, maar naar zijn boekhandelaar.

Het is allemaal grappig en leuk natuurlijk, maar ondanks een snufje ironie hier en daar, toch een beetje te veel van het goede. Het boek vervangt op deze manier welhaast de Here, met wie het ook niet goed is afgelopen. Von Lovenberg heeft het bovendien vrijwel uitsluitend over literaire romans en poëzie, als het even kan gelezen van papier, zodat je al snel in de gaten krijgt hier met een oprechte gelovige te maken te hebben. Omdat je het in deze rationele tijden natuurlijk weer niet al te gek moet maken, merkt ze netjes op dat je mensen vrij moet laten en ook dat ze heel beperkt gelooft in leesplicht, maar in dezelfde alinea noemt ze het ‘bekeren’ van nog niet-lezers en niet-meer-lezers niettemin ‘het allerhoogste’. Ze wil, voegt ze daar aan toe, ‘niemand tot geluk dwingen’, maar er is hier natuurlijk wel een evangelist aan het woord, dat mag duidelijk zijn.

Lezen in tijden van Netflix bevat in Nederland een voorwoord van Jet Steinz, onder meer auteur van de Steinz. Gids voor wereldliteratuur, die ze schreef samen met haar vader Pieter, bij leven onder meer boekenchef van NRC Handelsblad. Steinz onderschrijft vanzelfsprekend Von Lovenbergs opvattingen, maar voegt er nog het aspect aan toe; dat veel mensen tegenwoordig in de veronderstelling leven dat boeken lezen ‘niet meer echt van deze tijd’ is, zoals haar kapper (!) haar meende te moeten mededelen. Die opmerking vroeg natuurlijk om een reactie:

Er is tot nu toe nog niets ontdekt of gecreëerd wat hetzelfde kan doen, zijn en bewerkstelligen als het lezen van romans.

Zowel Steinz als Von Lovenberg benaderen het thema persoonlijk, de laatste haalt herinneringen op aan de tijd waarin haar grote liefde voor het boek begon en verbaast zich er over dat velen zich tegenwoordig in toenemende mate liever collectief dan alleen aan boeken en auteurs wijden. Aan literatuurfestivals en boekenclubs geen gebrek, maar het boek ‘in de hand van een enkele lezer’ lijkt steeds meer in het defensief gedrongen. En juist op die manier ontstaan bijzondere ervaringen, weet ze, bijvoorbeeld in de omgang met ‘onzichtbare vrienden’, die belangrijker voor je kunnen worden dan mensen van vlees en bloed.

Soms weet Von Lovenberg een opmerkelijk nieuw punt toe te voegen aan de brede discussie over de positie van het boek in deze tijd. In een fragment waarin ze het geluk beschrijft tussen je eigen boekenkasten te verblijven, legt ze een verband met de tegenwoordig schandalig hoge huurprijzen van woningen in steden. Wie nauwelijks ruimte heeft, kan immers ook geen bibliotheek opbouwen. Ook brengt ze terecht naar voren dat het papieren boek, dus net als contant geld, zich onttrekt aan de steeds hysterischer digitale controle van uiteenlopende machthebbers. Geen onbeduidend detail. Historicus Yuval Noah Harari vatte de strijd tegen de algoritmen van het e-boek puntig samen:

Al snel zullen boeken u lezen, terwijl u die boeken leest.

Het grootste gevaar voor het lezen van (papieren) boeken, lijkt te schuilen in de concurrentie van nieuwe media, die je woorden laten consumeren als kauwgom. Waar Steinz opmerkt dat een avond Netflixen, je toch een beetje een vies gevoel geeft, haalt Von Lovenberg de Amerikaanse schrijver Ray Bradbury aan:

Je hoeft geen boeken te verbranden om een cultuur te vernietigen. Het is genoeg om mensen over te halen om niet meer te lezen.

André Keikes

Felicitas von Lovenberg – Lezen in tijden van Netflix. Met een voorwoord Jet Steinz, vertaald door Marcel Misset. Cossee, Amsterdam, 144 blz. € 17,50.