De opmerkelijke terugkeer van een volwassen vondeling

Met een zin van honderdelf woorden trekt Anjet Daanje de lezer De herinnerde soldaat in. Het is een prachtige zin die de toon zet voor de rest van de roman, die veel mooie, lange en meanderende zinnen bevat.

De herinnerde soldaat stond op de longlist van de Libris Literatuur Prijs, maar drong niet door tot de shortlist. Daanje, een zeer goede, maar volstrekt ondergewaardeerde en tot nu toe nauwelijks gerecenseerde auteur, staat wel op de shortlist voor Het Beste Groninger Boek. De uitreiking van deze prijs is vanwege de coronacrisis uitgesteld.

Hoofdpersoon van De herinnerde soldaat is Noen Merckem, bij aanvang van het boek bewoner van het rooms-katholieke Guislainggesticht in Gent. Zijn achternaam heeft de voormalige soldaat te danken aan de plaats waar hij in 1917 is gevonden. Zijn voornaam verwijst naar het tijdstip. Deze manier van naamgeven was in België gebruikelijk voor vondelingen. Lichamelijk mankeert de volwassen vondeling niets, maar hij lijdt aan geheugenverlies.

Noen lijdt volgens de psychiater van het gesticht ook aan wat de Vlamingen ‘d’n klop’, de Engelsen ‘shell shock’ en wij nu posttraumatisch stresssyndroom noemen. Op een advertentie over Noen van de psychiater reageren in 1921 tientallen vrouwen die hun man of zoon kwijt zijn. Dat is niet vreemd want tijdens de Eerste Wereldoorlog raakten bijna 35.000 Belgische militairen vermist. Een van de bezoeksters, Julienne uit Kortrijk, herkent in Noen haar vermiste man. Zij zegt dat hij Amand Coppens heet, fotograaf van beroep is en vader van twee kinderen, Gust en Roos, is.

Julienne neemt Amand, die haar niet herkent, met de tram mee naar huis. Ze hervatten niet meteen hun leven als man en vrouw. Hij slaapt beneden in de fotostudio, onder een reusachtige foto van een ‘romantisch slagveld’, die gebruikt wordt voor portretten van oorlogsinvaliden die zich heldhaftig willen laten vereeuwigen. In de eenzame nachten onder de foto van het romantisch slagveld komen er herinneringen aan explosies en ander oorlogsgeweld die veranderen in nachtmerries. Julienne is avond na avond foto’s aan het retoucheren, alsof ze de oorlog wil wegpoetsen.

Amand wordt een bezienswaardigheid in de fotozaak en een marketingstunt. Voor 5 tot 10 frank laten oorlogsweduwen zich met Amand fotograferen. Zo wordt hij een stand-in voor alle verdwenen en gesneuvelde mannen. Omdat hij recht van lijf en leden is en een mooi uniform draagt, lijkt hij de ideale Ersatzmann. Maar wie is Amand? Voor de oorlog was hij een zachtaardige, ietwat angstige man die er niet tegen kon als zijn vrouw een konijn slachtte voor zijn lievelingsgerecht. Na zijn terugkeer doet een dood konijn hem niets meer en klimt hij zonder vrees het dak op om de lekken te repareren.

Wie is Julienne, is een andere belangrijke vraag. Tussen Amand en Julienne blijft aanvankelijk veel onuitgesproken. Zij vertelt niets over de schulden die ze heeft opgebouwd omdat ze geen weduwenpensioen kreeg. Hij vertelt niets over zijn nachtmerries en de angst dat ze hem terugbrengt naar het gesticht omdat hij tekort schiet als echtgenoot. Ze doen echter hun best en draaien empathisch om elkaar heen. De lezer krijgt hun beider gedachten en de groeiende wanhoop wel mee.

En in de studio waakt hij tot het ochtendlicht, de dag rijst dreigend uit het duister op, alsof hij niet al drie weken de kolen voor haar doet en haar waswater verwarmt, en met haar en de kinderen eet, alsof hij een ongenode gast is in zijn eigen leven, en hij probeert het gevoel van vervreemding van zich af te zetten, om gewoon met haar te praten en met Roos en zelfs met Gust, en wat hij ook doet, intussen denken zijn gedachten als een nooit slapend zichzelf in stand houdend mechanisme verder, en hij kijkt naar haar terwijl ze verstrooid haar pap eet, en in haar hoofd moet op dit moment ook van alles rondwaren, zorgen, herinneringen, waarnemingen, gissingen, conclusies, voornemens, emoties, onkenbaar voor iedereen behalve haarzelf, en als dit ontbijt aan deze keukentafel in haar gedachten niet het ontbijt aan deze keukentafel in zijn gedachten is, wat is het dan in werkelijkheid, en als niemand dat werkelijke ontbijt beleeft, alleen misschien God, bestaat dat ontbijt met haar dan wel, o, de chaos, de chaos die hij zijn leven noemt.

Terwijl Amands nachtmerries steeds vreselijker worden – nacht na nacht wordt hij bedolven onder stapels lijken en bij het ontwaken verlangt hij soms zelf naar de dood omdat die rust biedt – onthult Julienne geheimen over het begin van hun huwelijk die ook iets over zijn verleden verraden. Als ze na acht jaar onthouding weer met elkaar vrijen, voelt Amand zich ontmand omdat zij het initiatief neemt en de vrijpartij vermengt met het narratief van haar oorspronkelijke verleiding. Daanje verweeft de erotische verhaallijn subliem met het verdere ontrafelen van het verleden van het stel, dat een steeds ongelijker paar wordt. Beiden hebben iets gruwelijks gedaan.

Daarna raakt het verhaal in een stroomversnelling. Na een periode van uitzinnige verliefdheid en een onverzadigbare paringsdrift waar het katholieke paar zich voor schaamt, volgt de onthulling van nog meer geheimen. De commerciële uitbuiting van oorlogsweduwen neemt ook steeds groteskere vormen aan. Ondertussen worden de nachtmerries nog gruwelijker en overvallen ze Amand ook overdag waardoor werkelijkheid, herinnering en trauma steeds meer door elkaar gaan lopen. De flashbacks culmineren in een metamorfose en een zeer verrassend slot.

De herinnerde soldaat is een buitengewoon goede en indringende roman met veel lagen. Er is ook tussen de regels door veel te lezen, waarover ik zal zwijgen omdat ik niet wil spoilen.

Marie-José Klaver

Anjet Daanje – De herinnerde soldaat. Passage, Groningen. 540 blz. € 24,90.