Heerlijke nieuwe wereld

Het aardige van sciencefictionromans is dat ze doorgaans meer zeggen over de tijd waarin ze geschreven worden dan over de toekomstige periode waarin ze gesitueerd zijn. De loop der dingen laat zich namelijk zelden accuraat voorspellen, maar het is een aardig tijdverdrijf voor auteurs en lezers om daarover te speculeren, doorgaans op basis van de technologische en maatschappelijke ontwikkelen van het moment. Bij een goede roman valt er zelfs lering uit te trekken over de eigen tijd en hoe de toekomst vorm te geven.

In De Onvolmaakten, het romandebuut van historicus en non-fictieschrijver Ewoud Kieft, bevinden we ons ergens in de loop van de eenentwintigste eeuw in een gebied dat aan Amsterdam en omgeving doet denken. Er is een hoop veranderd ten opzichte van 2020, maar de situering is minder vervreemdend dan in veel populaire sciencefictionboeken. Technologie is echter in alle facetten van de samenleving doorgedrongen, niet zo zeer in de vorm van vliegende schotels die mensen vervoeren, maar meer in het alledaagse en sociale leven. Deze ontwikkeling sluit aan bij de kernvraag van Kiefts roman: hoe gedragen mensen zich onder invloed van technologie?

Hoofdpersonage Cas is de antiheld in dit verhaal: opgegroeid met de nieuwste technologie en alle voordelen daarvan, maar toch niet echt gelukkig. Hij woont eenzaam en verlaten in een prefab-huisje in een duindorp en brengt het grootste deel van zijn tijd door in de Yitu: een virtuele omgeving waar je de held kunt zijn in een oorlogsdrama, onbelemmerd seks kunt hebben met van alles en nog wat of gewoon een goed gesprek voeren met een mede-gebruiker in een gesimuleerde kroeg met jouw favoriete muziek op de achtergrond. Het moge duidelijk zijn dat het ‘echte’ leven voor veel mensen in deze maatschappij doorgaans wat schraal afsteekt tegen hun belevenissen in de Yitu, en Cas is daarop geen uitzondering.

Om de mensen toch nog de deur uit te krijgen (gewerkt wordt er nauwelijks meer in deze efficiënte productiemaatschappij die haar brave burgers van alle basisbehoeften voorziet), worden er allerlei festivals georganiseerd: een van de leuke, doorgetrokken parallellen met onze huidige tijd. Cas en zijn vriend Timo zijn bij de organisatie van dergelijke evenementen betrokken, en in hun gesprekken draait het heel sterk om ervaringen als handelswaar. Nu alles met een druk op de knop uit de 3D-printer rolt, van frietpatat tot nieuwe meubels, lijkt dit de enige manier om iets unieks te vergaren en daar wat online krediet mee te verdienen.

De belangrijkste technologische ontwikkeling in De Onvolmaakten bevindt zich echter op het gebied van de kunstmatige intelligentie, en wel in de vorm van de zogenaamde Gena. Dit is een systeem dat iedere gebruiker in staat stelt om via gesproken taal te communiceren met zijn AI, die niet alleen alles voor hem regelt en vragen beantwoordt, maar ook ongevraagd advies geeft en de fysieke en mentale gesteldheid van het individu bewaakt. De voordelen hiervan zijn legio: Cas wordt gewekt met zijn favoriete muziek die op dat moment het beste aansluit bij de biochemische waarden in zijn lichaam, en Gena helpt hem in zijn onhandige zoektocht naar liefde en intimiteit. Als hij uiteindelijk een vriendin krijgt en daarmee na een gezellige avond van bil wil gaan in een duinpan, steekt Gena daar echter een stokje voor: de kans op infecties door het zand weegt niet op tegen het tijdelijke genot van een orgasme.

Kieft past een slimme truc toe door de Gena van Cas tot verteller van het verhaal te maken. Deze Gena is niet alleen alwetend, ze kan ook op heerlijk sardonische wijze afgeven op het verleden (i.c. onze tijd) en alle ongezonde, roekeloze gedragingen van de mensen die toen normaal waren. Tegelijkertijd kent ze haar gebruiker Cas beter dan ieder ander, doordat ze altijd aanwezig is, over al zijn data beschikt en regelmatig een luisterend oor biedt voor zijn intieme gedachten. In tegenstelling tot kwaadaardige machines in doorsnee scifi-films, is ze ook daadwerkelijk begaan met Cas en zijn streven naar geluk.

De AI’s hebben het welzijn van de volledige mensheid hoog in het vaandel staan, en sociale gelijkheid is dan ook een vanzelfsprekendheid geworden, maar daarmee heeft het individu zijn persoonlijke waarde verloren. Acties die gevaar of onrust veroorzaken worden door de Gena’s geblokkeerd, niet met harde hand, maar simpelweg door als sluwe psychologen hun gebruikers op andere gedachten te brengen. Hoewel mensen in principe dus alles hebben en kunnen doen wat hun geconditioneerde hartje begeert, is hun vrijheid ernstig ingeperkt. Het streven naar individuele vrijheden gaat immers vaak ten koste van de vrijheid van anderen, en dat laat deze egalitaire samenleving niet toe. Het is een interessant filosofisch dilemma dat Kieft van diverse kanten belicht, en waar in onze tijd net zo goed mee wordt geworsteld.

Uiteraard is niet iedereen tevreden met deze heerlijke nieuwe wereld. Cas komt in contact met ene Tobias, een klassieke bohémien die uit obscure literatuur citeert, drinkt, rookt en vlees eet, en nogal neerbuigend over vrouwen praat. Cas laat zich meeslepen door deze vrijgevochten rebel en komt zo in contact met ‘De Onvolmaakten’: een groep die zich afsluit van het netwerk en uit het zicht van de gevestigde orde een ouderwets bestaan leidt. Het is een potentieel interessante lijn die helaas minder goed uit de verf komt, ook omdat er veel aandacht wordt besteed aan een vergadering van voor de lezer onbekende, hooggeplaatste figuren die ‘De Onvolmaakten’ in de kiem proberen te smoren, zonder dat we precies weten wat er gaande is en welke politieke belangen er op tafel liggen.

Tobias en zijn verwanten doen denken aan de ‘wildeman’ John uit Huxley’s Brave New World en zijn pleidooi om ongelukkig, oud en ziek te mogen zijn: het ultieme recht op vrijheid. Net als in dat profetische boek speelt ook in De Onvolmaakten de invloed van de digitale, sociale media een grote rol, en worden deze door het systeem gebruikt om mensen te informeren en koest te houden, maar door de rebellen om terreur en verwarring te zaaien; opnieuw een situatie die niet veel verschilt van het heden. De roman leest daardoor als een aflevering van de geweldige dystopische Netflix-serie Black Mirror: we zijn in technologisch opzicht slechts kleine stappen verwijderd van een potentiële angstaanjagende dystopie, en het is onze eigen verantwoordelijkheid om deze te voorkomen.

Kieft is in deze roman op zijn best als hij in geuren en kleuren de nieuwe samenleving schetst en het gedrag van geconditioneerde mensen daarin. Tekenend is dat deze individuen zich nog altijd behoorlijk menselijk gedragen, met al hun goede en vooral slechte eigenschappen van dien. Zoals Gena het verwoordt:

Bijna twee eeuwen van emancipatie hebben wereldwijd tot indrukwekkende resultaten geleid en in alle bescheidenheid durf ik te zeggen dat de bijdrage van Gena daaraan constructief is geweest; in het bewustwordingsproces en doorbreken van patronen. Toch blijven we aanlopen tegen die laatste barrières, die in veel gevallen onoverkomelijk lijken te zijn: jaloezie, bezitsdrang, de angst die zich vertaalt in woede.

Cas gaat uiteindelijk ook niet ten onder aan de technologie of het systeem, maar zijn eigen onvermogen om iets van het leven te maken, zijn zwaktes te accepteren of eraan te werken. De roman lijkt daarmee een regelrecht pleidooi voor het humanisme: gelukkig zijn is een persoonlijk streven naar vrijheid en (on)volmaaktheid, met of zonder technologie.

Hoewel De Onvolmaakten een gedurfde roman is die veel boeiende facetten bevat, werkt het verhaal in sommige opzichten niet helemaal zoals je zou willen. De rebellie blijft te vaag en de mensen of machines achter het systeem te onzichtbaar om het conflict echt te doen ontbranden. Ook blijven veel personages nogal oppervlakkig: alleen van Cas wordt door zijn Gena een veelzijdig, invoelbaar portret geschetst. De stijl vliegt ook een beetje alle kanten op, wat gezien het veranderende karakter van taal altijd lastig is om goed te doen in een roman die niet in het heden speelt. Wellicht dat Kieft zijn kennis en ideeën over kunstmatige intelligentie, sociale media en technologie nog eens kan verwerken in een non-fictieboek dat de geest prikkelt en realistische toekomstscenario’s schetst, die we kunnen omarmen of juist proberen te voorkomen.

Willem Goedhart

Ewoud Kieft – De Onvolmaakten. De Bezige Bij, Amsterdam. 336 blz. € 23,99.