De macht van het geheim en de ontspoorde massa in HEX van Thomas Olde Heuvelt

Het einde van HEX (2016) van Thomas Olde Heuvelt maakte veel goed voor mij. Na een enigszins boeiend begin had ik me zo’n 300 pagina’s geërgerd aan het hemeltergend slechte taalgebruik van Olde Heuvelt en de vele clichés die hij in zijn vijfde roman gebruikt. Ik las het boek omdat we het hadden uitgekozen voor de pas opgerichte leesclub van het lyceum waar ik werk. HEX was een bewuste keuze. De leesclub is bedoeld voor boekenliefhebbers en -haters. We hadden gedacht met een populair fantasyboek havojongens te trekken die acht boeken voor de lijst lezen een bijna onmogelijke taak vinden. We kregen vier gymnasiummeisjes (en er wilden acht collega’s meedoen).

Meervoudig einde
Het slot van HEX is in meerdere opzichten interessant. Ten eerste bestaan er drie versies van het einde. De Engelse editie van het boek is volledig herschreven voor de Amerikaanse markt en vormt de inspiratiebron voor het slot in de tweede versie van de Nederlandse editie, die ik heb gelezen. Vanwege het vernieuwde slot kreeg HEX in de Volkskrant vijf sterren. Ten tweede gebeuren er in de laatste 50 pagina’s dingen die maken dat je de heks, één van de hoofdpersonen, anders gaat bekijken en flinke delen van het boek terugleest om je oorspronkelijke interpretatie te toetsen, ten derde levert het een hamvraag op waar je uren over kunt discussiëren met andere lezers van het boek en tot slot is het einde van het boek lekker intertekstueel.

‘Puur Jeroen Bosch’, zei de ene collega over het einde. ‘En ik herken ook Staring.’

‘Misschien ben ik cynisch, maar ik zie vooral veel ruimte voor een tweede deel. Misschien heb ik wel te veel series gekeken’, zei de andere collega.

Ik dacht vooral aan Elias Canetti, wiens sociologisch-filosofische werk Massa en macht (1960) ik tijdens mijn studie Duits (1989-1993) had gelezen. Onlangs las ik de zevende druk van de Nederlandse vertaling van De fakkel in het oor die dit jaar is verschenen en maakte ik opnieuw kennis met de massa. In het tweede deel van zijn autobiografie doet Canetti namelijk uitvoerig uit de doeken hoe zijn fascinatie voor de massa is ontstaan. Ik dacht ook aan Vestdijks essay ‘Het pernicieuze slot’ in Lier en lancet (1936) dat als thema romans die veelbelovend beginnen en teleurstellend eindigen heeft. HEX’ einde is juist het tegenovergestelde van ‘inferieur’ en bezit de ‘frisse en verrassende’ kwaliteiten waarmee volgens Vestdijk veel romans beginnen.

Na de laatste bijeenkomst van de leesclub over HEX besloot ik Masse und Macht opnieuw te lezen. Dat zou je volgens de Duitse literatuurwetenschapper Karl Heinz Bohrer sowieso elke tien jaar moeten doen. Ook in het licht van de Black Lives Matter-beweging, de demonstraties tegen de coronamaatregelen en het ontsokkelen van standbeelden was het interessant om Massa en macht te lezen, maar dit terzijde.

Macht
Na tientallen jaren met een eeuwenoud geheim geleefd te hebben, pikken de bewoners van Beek het niet meer. Ze willen van de heks af die het dorp sinds honderden jaren in haar greep houdt en van de beperkingen die de overheid hun oplegt om het geheim van de heks te bewaren. De Bekenaren maken deel uit van een machtsstructuur die niet mals is. Wie niet gehoorzaamt, krijgt een lijfstraf of belandt wekenlang in eenzame opsluiting, ‘polderdetentie’ genoemd in de roman. De straffen kunnen ook beide worden opgelegd. De dorpsbewoners gehoorzamen niet alleen uit angst aan de bevelen van de lokale overheid. Ze hebben ook belang bij het gehoorzamen. De heks kan namelijk voor dood en verderf zorgen als ze getergd wordt of als iemand haar stem hoort.

De heks heeft het dorp vervloekt. ‘Beek was bezwaard met een meer dan driehonderd jaar oude vloek.’ Ook individuen kunnen door de heks vervloekt worden. Vervloekingen zijn in het denken Canetti indirecte bevelen, schrijft Bart Hageraats in zijn proefschrift De mens is het verwandlungsdier: Elias Canetti over verwandlung, massa en meer (2012). Een van de gevaren van de heks is dat zij iedereen die haar stem heeft gehoord het bevel geeft zelfmoord te plegen.

Geheimen
Geheimen en gebrek aan transparantie spelen volgens Canetti een belangrijke rol bij het in stand houden van de macht. Het bewaren van het geheim van de heks beheerst het gehele leven van alle Bekenaren. De heks is zelfs zo geheim dat een geheime afdeling binnen de AIVD Beek in de gaten houdt. De Tweede Kamer weet niets van de heks af, ‘en dat is maar goed ook, met al die twitterende politici tegenwoordig.’ De burgemeester is verplicht om er een dubbele agenda op na te houden. Een plan voor bestuurlijke herindeling leidt tot paniek want de heks houdt zich niet aan gemeentegrenzen. Een van de kenmerken van de heks is dat ze overal en nergens is. Ze kan plotseling opduiken in tuinen, slaapkamers, markten en wandelpaden. Middels een netwerk van surveillancecamera’s en een app, HEX geheten, houden de Bekenaren elkaar op de hoogte van de locaties van de heks. Er bestaat zelfs een speciale doofpot met subsidie voor Beek.

‘Tot de macht behoort een ongelijke verdeling van het doorzien’, aldus Canetti. Transparantie kan tot opheffing van het geheim en vermindering van de macht leiden. Het doorzien van het geheim wordt in Beek belemmerd. Buitenstaanders mogen de heks niet zien en ingewijden mogen het geheim niet delen of onderzoeken. Timo de Graaf, een vwo-leerling, en zijn vrienden doen onderzoek naar de heks. Ze willen weten of zij echt zo gevaarlijk is als wordt beweerd. Ze zijn gedwongen dit in het grootste geheim te doen. Ontdekking levert straf op. Juist omdat het onderzoek van de pubers in het geheim plaats vindt, ontspoort het en ontstaat er gevaar. Terwijl Timo en Jules proberen de heks via een reeks serieuze experimenten, die wat profielwerkstukachtig aandoen, te doorgronden, mishandelen Jelmer en Burak haar. Die mishandeling is het begin van het einde en brengt ook de massa op de been waarmee het boek eindigt. Een gevolg van de experimenten is de zelfmoord van Timo. Jelmer houdt zijn iPhone met een opgenomen spraakfragment van de heks tegen het oor van Timo als deze slaapt waarna hij zichzelf ophangt.

Hetzemassa
Aan het einde van HEX verzet de massa in Beek zich tegen degenen die de heks mishandeld hebben omdat ze bang zijn dat ze allemaal sterven. Een ‘uitzinnige menigte’ van twee- tot drieduizend mensen zoekt ontlading. In de hoop dat de macht van de heks wordt doorbroken en de angst verdwijnt, stort de massa, die zich het beste laat omschrijven als een hetzemassa, zich op Jelmer. Hij wordt op een gruwelijke manier gedood. Dit is volgens Canetti typisch voor de hetzemassa.

Ze is op doden uit, en ze weet wie ze wil doden. Met een ongeëvenaarde vastberadenheid gaat ze op dit doel af. (…) De haast, de geëxalteerdheid en doelbewustheid van zo’n massa hebben iets griezeligs.

Alleen de gezaghebbers van het dorp hebben bezwaar tegen de dood van Jelmer. De massa stort zich met grote gretigheid op hem.

‘Maak ‘m dood!’
‘Scheur ‘m aan stukken!’
(…)
Algauw vormde zich een kring van zeker dertig, veertig mensen om de dader heen. Ze drongen zich steeds verder naar voren, met trillende handen en gebalde vuisten.
(…)
Ze sloegen hun verslindende klauwen en messen en hamers in zijn vlees (…)

Volgens Canetti is dat typisch massagedrag:

Een ongevaarlijke, toegestane, aanbevolen en met vele anderen gedeelde moord is voor verreweg het grootste deel der mensen onweerstaanbaar.

Wat erna gebeurt, komt precies ook overeen met Canetti’s theorie. De zondebok is dood, maar de massa is niet bevrijd van haar angst. De massa voelt ‘zich meer dan ooit door de dood bedreigd’. Die doodsangst culmineert in HEX in een geweldsuitbarsting van allen tegen allen. Iedereen zoekt naar wapens en doodt zoveel mogelijk dorpsgenoten. Er wordt ook geplunderd en brand gesticht.

De massaslachting wordt verhaaltechnisch slim doorbroken door het ontwaken van Stefan de Graaf, Timo’s vader. Hij heeft enkele dagen in het bos doorgebracht, kapot van verdriet om zijn zoons dood en hopend dat de heks Timo weer tot leven kan wekken, en belandt in de moordlustige chaos in Beek. Even dreigt Stefan hetzelfde te overkomen als Jelmer. Zijn dorpsgenoten zien in hem ook een oorzaak van het gevaar van de heks omdat hij haar de ogen heeft geopend en willen hem doden. Hij ontsnapt aan de dood, maar wordt wel in de kerk opgesloten en dan gebeurt er iets interessants. Een heleboel dorpelingen zijn de kerk ingedreven. Theo Stolk, eigenaar van de garage aan de Rijksweg en de beul van Beek, steekt de kerk aan. Stefans vrouw Jolanda en zijn jongste zoon Max bevinden zich in de kerk en dat weet Stefan. Hij ziet Jolanda en Max en kan ze redden, maar doet dat niet. Stefan kent een vluchtweg die naar de kerker leidt. Hij ontsnapt zonder zijn vrouw en jongste zoon mee te nemen. In het kerkergewelf wentelt hij zich weer in zijn verdriet om Timo terwijl hij hoort hoe Jolanda en Max het boven zijn hoofd in doodsnood gillen.

Stefans egoïsme zou heel goed het uitgangspunt voor een vervolg op HEX kunnen vormen, met de vader als de nieuwe heks (hij is al bezig om zijn mond dicht te naaien in de epiloog van het boek) en de in de steek gelaten zoon die de vuurdood is gestorven als wraakgod.

En de massa? Die transformeert (Verwandlung of metamorfose is ook een belangrijk thema in Massa en macht) in een vluchtmassa. In een ‘eindeloze processie’ trekken de overlevenden naar de Waal. De gezamenlijke trek bezweert volgens Canetti de angst: ‘De massa is om zo te zeggen geheel richting geworden, weg van het gevaar.’ Heel lang duurt de euforie die kenmerkend is voor de vluchtmassa niet. De ‘machtige stroom die zich niet splitst’ wordt gegrepen door de stroming.

Een goede romancier herken je volgens Vestdijk aan de manier ‘waarop hij in zijn roman iedere merkbare voorspelbaarheid en berekenbaarheid elimineert’. HEX wordt niet ‘ontluisterd’ aan of door het einde. Het slot maakt juist dat de roman meer is dan een ‘derderangs draak’. Het is niet nodig dat je het boek ‘achterstevoren’ zou kunnen lezen, zoals Vestdijk suggereert. De kwaliteit van het slot en de vele fantasy- en magisch-realistische elementen maken dat je regelmatig terugbladert en passages herleest omdat je eerste interpretatie onvolledig was.

Van mij mag er een vierde versie van HEX komen waar een paar redacteuren met een clichékam doorheen gaan en waar alle taalfouten uit gehaald worden om de roman van al zijn drakerigheid te ontdoen, als ze maar van het slot afblijven.

Marie-José Klaver

Afbeelding: Wikimedia Commons