De pijn van herinneren en herbeleven

In 1759 turen een man en een vrouw de hemel af, in afwachting van de komeet die Edmund Halley vele jaren eerder had voorspeld. ‘Het is Helios,’ zegt de vrouw, die op dat moment hoogzwanger is. De gebeurtenis brengt haar op het idee om haar nog ongeboren zoon ‘Helios’ te noemen. Een vreemde naam. Bovendien, stel dat het een meisje is…
Het is een meisje en ze noemen haar Heloise. Ze staat bovenaan de matrilineaire afstammingslijn voorin De vele levens van Heloise Starchild, de tweede roman van John Ironmonger. Die lijn eindigt tien generaties verder met de geboorte van Halley Hašeka in 2016 in Liverpool. Dat zou al een aardig uitgangspunt zijn om de geschiedenis van die 270 jaar eens rustig langs te lopen, maar er is meer. De opeenvolgende vrouwen delen namelijk een bijzondere eigenschap: iedere vrouw kan zich tot in detail de levens van haar voorgangsters herinneren. Een enkele keer valt het woord reïncarnatie, maar het wordt al snel duidelijk dat daar geen sprake van is. De levens van moeders en dochters overlappen elkaar doorgaans immers, al sterft een enkele moeder ook in het kraambed. Nee, zij ‘zien’ in dromen, maar ook in de realiteit de levens van hun voorgangsters en leven die op cruciale momenten ook na.

De (niet chronologisch geschreven) geschiedenis voert de vrouwen langs de Franse Revolutie, de twee wereldoorlogen, de Praagse lente, de Brexit en langs andere gedenkwaardige gebeurtenissen uit verleden en toekomst – het verhaal eindigt 2101 als de laatste vrouw kinderloos sterft.

Het begint dus allemaal met Heloise, die met een puissant rijke aristocraat uit Dijon trouwt. Als in Parijs de revolutie uitbreekt, verbergen zij en haar edelman, hun rijkdommen, en slaan op de vlucht. Ze worden door revolutionairen gevangen genomen, hij sterft al snel onder de guillotine, maar haar wacht een vreselijker lot. Ze wordt langdurig gevangen gehouden, gemarteld en verkracht om uiteindelijk alsnog in 1794 op het schavot te eindigen. Ze blijkt intussen hoogzwanger te zijn, haar kind komt op de valreep nog ter wereld en krijgt van de revolutionairen de patriottische naam Marianne.

En met Marianne beginnen de bijzondere verwikkelingen. Als ze volwassen is, weet ze niet alleen precies waar haar moeder ooit haar de rijkdommen heeft verstopt, maar ze kent ook de man die haar gevangengehouden en mishandeld heeft. En neemt uiteraard wraak. Ook krijgt zij een dochter, Marguerita, die geboren wordt als in 1835 de komeet Halley weer passeert.

De herinnering aan alle voorgaande vrouwen blijft bij iedereen in de lijn levend. Ze weten en voelen allemaal wat Heloise, Marianne, Marguerite en alle volgende wisten en voelden. En wij, de lezers, nemen en passant ook de langskomende geschiedenis mee. Dat gebeurt in vele indringende scènes en aan de hand van uiterst krachtige personages. Niet alleen de vrouwen uit de geslachtslijn van Heloise, maar ook een aantal bijfiguren mag er zijn. Alice, bijvoorbeeld, het scherpgetande meisje dat Marianne op een hachelijk moment bijstaat.

De roman stopt overigens niet bij de geboorte van Halley, de laatste in lijn, in 2016, maar de auteur neemt ook haar leven nog in zijn geheel mee. Dat levert een aardige blik in de toekomst op, bijvoorbeeld als in 2061 blijkt dat het na de Brexit allemaal niet zo van een leien dakje gegaan is in Engeland. Als Halley om een goede reden voor een kort bezoek naar het Europese vasteland wil, blijkt dat nog niet mee te vallen. Ze heeft een visum nodig dat maar moeizaam afkomt. Europa zit immers al met drie miljoen Britse asielzoekers en hanteert een strikt toelatingsbeleid.

‘Merkwaardig genoeg is dit misschien ongunstiger voor je dan wanneer je familie al enkele generaties lang Brits was geweest. Vanwege je achtergrond is Europa bang dat je de afkomst van je grootmoeder gaat gebruiken als pressiemiddel om te blijven.’
‘Maar ik wil daar niet blijven.’
‘Je kunt altijd nog een verblijfsvergunning kopen,’ oppert hij.
‘O ja,’ bespot ze hem. ‘Dan mag ik voor vijftigduizend euro zo lang blijven als ik maar wil.’
‘Alleen zo kun je zeker zijn van toestemming om te reizen. Europa staat onder grote druk om meer mensen toe te laten uit Groot-Brittannië, vooral sinds de overstromingen en de grootscheepse evacuaties. Als je het geld bij elkaar kunt scharrelen, kan ik een verblijfsvergunning voor je kopen. Anders moet je afwachten en hopen dat je een bezoekersvisum krijgt.’
‘Lieve god!’ zegt Halley. ‘Desnoods loop ik over de grens Ierland binnen en stap ik in Cork in een boot.’
‘Halley, ik denk dat je te veel films uit de jaren veertig hebt gezien. Daar komt niemand meer mee weg.’

De beschreven dystopie is natuurlijk bijzonder onaangenaam, maar wel zeer voorstelbaar. En in ieder geval niet vreselijker dan het bekende verleden. De vele levens van Heloise Starchild is overigens geen somber boek. Het is eerder innemend dan deprimerend, eerder spannend dan encyclopedisch, eerder overtuigend dan belerend. Zowel de personages als de gebeurtenissen komen met bijzonder veel elan tot leven en er is zelfs ruimte voor een enkele knipoog naar de lezer. Zoals ergens tussen de verwikkelingen uit 2061:

Het was honderd jaar geleden sinds de mensen voor het eerst de ruimte waren gaan verkennen. Stel je voor. Honderd jaar sinds de bouw van de Berlijnse muur. Bijna honderd jaar sinds The Beatles. Wat vliegt de tijd.

Het is geruststellend te lezen dat mensen over veertig jaar nog steeds dezelfde ijkpunten hanteren als wij. Maar het is ook een waarschuwing. We zijn in 2021 immers al over de helft!

Jan de Jong

John Ironmonger – De vele levens van Heloise Starchild. Vertaald door Robert Neugarten. Signatuur, Amsterdam. 384 blz. € 23,99.