Leren kijken naar mensen

Abram de Swaan (1942), emeritushoogleraar sociologie met een flinke lijst van succesvolle boekpublicaties, publiceerde in 1996 De mensenmaatschappij, een inleiding tot de sociale wetenschap. In 2022 verscheen een geheel herziene druk van dat boek. De mensenmaatschappij is bedoeld als een eerste kennismaking met de sociale wetenschap. Het vereist geen wetenschappelijke voorkennis, maar ‘wel enige sociale ervaring en kennis van de samenleving.’

‘Je kunt het wel, maar je kent het niet,’ merkt De Swaan op als hij het heeft over het sociale verkeer: je kunt sociaal vaardig zijn en je aan allerlei regels houden die dat vereist, maar echt kennen doe je die regels niet. Je bent je er zelfs nauwelijks van bewust regels toe te passen. Ze behoren kennelijk tot je sluimerende kennis. Sociologisch leren denken is je van die regels bewust worden en leren nadenken over hun functie en hun invloed. De Swaan bouwt systematisch het steigerwerk op van fundamentele begrippen en inzichten van de sociale wetenschap. Met eenvoudige, herkenbare voorbeelden illustreert hij wat misschien niet direct in algemene zin begrepen wordt. De Thomas-regel bijvoorbeeld, die zegt dat als mensen verwachten dat iets gebeurt, die verwachtingen gevolgen zullen hebben voor wat er gebeurt. Als mensen op grond van een gerucht verwachten dat er tekorten aan wc-papier gaan ontstaan, dan gaan ze hamsteren. Waarna het nu juist dat hamsteren is dat tot tekorten leidt.

Goeie voetballers kijken met een sociologische blik naar het spel, aldus De Swaan. Waarmee hij bedoelt dat ze niet alleen naar de speler met de bal kijken, wat tot het typische kluitjesvoetbal leidt, maar naar verschuivingen in de hele constellatie van spelers op het veld. Bedenk ook dat elke situatie op het veld, net zoals elke sociale momentopname in het algemeen, het resultaat is van het sociale proces dat eraan voorafging. Probeer dus patronen te ontdekken in zulke processen.

De Swaan begon ooit aan het schrijven van wat De mensenmaatschappij zou worden toen hij als gastdocent doceerde aan de Universiteit van Suriname en een dergelijke tekst nodig had om studenten in te leiden in de sociale wetenschap. Voor wat betreft het Nederlandse onderwijs is dit boek precies wat hbo-opleidingen moeten voorschrijven die ook iets doen aan sociale wetenschap. Vwo’ers met sociaalwetenschappelijke, universitaire plannen zouden het ter oriëntatie moeten lezen, maar ook voor geïnteresseerde leken zonder specifieke opleidingsambities is dit een aantrekkelijk boek.

Hans van der Heijde

Abram de Swaan – De mensenmaatschappij. Prometheus, Amsterdam. 236 blz. € 20,-.

Deze recensie verscheen eerder in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 2 september 2022.