(Deze recensie van De vos komt uit 2017)

Scherpzinnig als een vos

Dubravka Ugrešić schrijft nooit romans waarvan je in één zin kunt zeggen waarover ze gaan. Dat geldt eens te meer voor De vos, een fascinerend boek vol thema’s en lagen, losjes bijeengehouden door de symbolische rol die de vos speelt in verhalen van uiteenlopende culturen. Wij kennen hem als Reinaert, de sluwe, moordzuchtige bedrieger. Een sluwe verleider is de vos in alle fabels, maar niet elke fabel maakt van hem een duivel.

De vos opent met een verhaal over hoe verhalen ontstaan, aan de hand van een nauwkeurige analyse van een verhaal over de verhouding tussen een Russische vrouw en een Japanse schrijver, van Boris Pilnjak, een Russische avant-gardist in de jaren twintig. In het tweede verhaal, over een bezoek van de schrijfster aan Napels en een ontmoeting met een oude vrouw die de nalatenschap bewaakt van een vergeten Russische emigréschrijver. Daaruit dit citaat, dat identitair-populistische bewegingen in hun zak kunnen steken: ‘alleen grote culturen zijn inclusief, en daarom zijn ze ook groot; en alleen kleine culturen zijn exclusief, en daarom blijven ze ook klein’.

Ugrešić pakt culturele en politieke bewustzijnsvernauwing vaker aan in De vos. Geen wonder, want als Joegoslavisch burger zag ze zich na het uitbreken van de burgeroorlog gedwongen haar Kroatische geboortegrond te verlaten (Ugrešić woont tegenwoordig in Amsterdam). Gelezen wordt ze daar niet meer; haar boeken zijn uit de bibliotheken verwijderd, want ze zijn geschreven door een landverrader. In het verhaal ‘De tuin van de duivel’ keert ze voor even terug, nadat een bewonderaar van haar werk haar een huisje op het platteland heeft nagelaten. De tijdelijke bewoner blijkt een voormalige rechter, die zijn toga aan de wilgen heeft gehangen omdat ‘het schuim’ dat in Kroatië aan de macht is lak heeft aan rechtsstatelijke beginselen. Hij ruimt nu mijnen op.

De drie verhalen die volgen, over de plek van de literator, over een Amerikaanse reis van Nabokov en over een nichtje, lijken net als de eerste drie op het eerste gezicht geheel op zichzelf te staan. Tot ogenschijnlijk terloops verrassende verbanden opduiken. Is ook de schrijver een vos, die haar lezers verleidt? Net als de vos
is de schrijver een solitair wezen. De boer verjaagt hem van zijn land, bang voor zijn kippen, zoals Ugrešić werd verjaagd uit Kroatië.

De vos zit barstensvol met scherpzinnige ideeën. Ugrešić bezit de stilistische gaven om die lichtvoetig en geestig te presenteren, de lezer verleidend tot meedenken. Dat bewees ze al eerder; met De vos bereikt ze een hoogtepunt.

Hans van der Heijde

Dubravka Ugrešić – De vos. Vertaald door Roel Schuyt. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam. 352 blz. € 22,50.

Deze recensie werd voor het eerst gepubliceerd in de Leeuwarder Courant en Dagblad van het Noorden op 29 december 2017.