Solitaire nationalist

Terugdenkend aan oorlogen, hebben veteranen nogal eens de neiging die tijd te idealiseren. Met de broederschap en saamhorigheid die voortkomen uit het vechten voor één helder doel. Maar wat gebeurt er daarna? Het is maar een van de vele, door de eeuwen heen steeds opnieuw actuele, thema’s die de Zuid-Afrikaanse Karen Jennings subtiel verwerkt in haar roman Een eiland. Alles stroomt, dus ook de opvattingen over oude vergezichten en rechtvaardigheid.

Slechts vier dagen omvat Een eiland, waarin we de oude vuurtorenwachter Samuel volgen als hij in zijn armoedige, eenzame bestaan op een klein eiland in de oceaan te maken krijgt met een nieuwe bewoner. Een man, die hij eerst aanzag voor een lijk, aangezien ze vaker aanspoelen, maar die opmerkelijk snel weer bij zijn positieven komt. Samuel kan hem niet verstaan, vindt hem er vreemd uitzien, weet niets van zijn verleden. Door al die factoren bij elkaar, boezemt dat hem angst in.

Het is niet vergezocht hier een parallel in te herkennen met de komst van asielzoekers en andere nieuwkomers en de reacties hierop. Samuel heeft zelf ook geen gemakkelijk verleden. Zijn vader streed blind voor onafhankelijkheid van zijn land. Dat de kolonisator weg moest, was hem meteen duidelijk, maar het daarop volgende leed en de grote armoede onder een niets ontziende dictator waren ook niet echt een verbetering. Samuels vader wilde echter niet toegeven dat het alternatief voor de kolonisator misschien wel even erg was, mogelijk nog erger.

Boven hun hoofd vlogen dagenlang vliegtuigen met passagiers die de onafhankelijkheid van het land ontvluchtten. In de hoofdstad maakte de toekomstige president, die al een standbeeld en een fontein had besteld, plannen voor zijn nieuwe huis. Terwijl beneden, tussen het puin, de mensen scharrelden zoals ze altijd hadden gedaan.

Samuel vocht op zijn beurt tegen de dictator en zat tien jaar in de gevangenis. De geschiedenis herhaalt zich, met de kleine mensen als eeuwige slachtoffers van uiteenlopende regimes. Het is niet voor niks dat hij op dat eenzame eiland terecht was gekomen.

Jennings schetst de steeds wisselende maatschappelijke ontwikkelingen in terugblikken van Samuel, maar ook in zijn gedrag in het heden. Hoe komen mensen tot hun opvattingen en gedrag en waar komen die uit voort. Is ze iets kwalijk te nemen, is er verbetering mogelijk, lopen we met elkaar niet steeds opnieuw in dezelfde val? Een eiland is een subtiel pleidooi voor inleving, ook al vervallen de individuen steeds opnieuw in oude fouten, die verschrikkelijke gevolgen hebben.

Wie de onverstaanbare nieuwkomer precies is, blijft onklaar, maar zijn intenties lijken goed. Samuel is, argwanend, zelfs paranoïde geworden door zijn eigen ervaringen, niet meer in staat dat te erkennen. Hij, de vroegere vrijheidsstrijder, wil nu zijn eiland ‘van vreemde smetten vrij’ houden, helemaal op zichzelf blijven, ook al kan hij door zijn ouderdom en slechte gezondheid de boel niet meer aan en is de man volop bereid te helpen. Samuel vreest echter verdreven te worden, eist zijn eigen stukje grond op. Wie herkent de metaforen niet?

Het eiland. Het eiland. Het eiland was van Samuel Het was van hem en van hem alleen. Hij was het die de aarde in de bunker had geproefd, hij was het die de plek had gevormd en getemd en gebouwd tot wat hij was. Dat zou hij zich niet laten afpakken: het was tijd om de man ter verantwoording te roepen. Hij was aardig genoeg geweest, had de man meer dan genoeg gegeven, veel meer dan anderen zouden hebben gedaan.

Jennings laat echter de conclusies aan de lezer over en raakt intussen nog talrijke andere kwesties aan, die ook hier en nu actueel zijn: zinloos nationalisme, het leed van bootvluchtelingen, traumaverwerking, ongelijkheid, machtsmisbruik, verarming van de middenklasse, klimaatverandering, zelfs de strijd voor dierenwelzijn en wat dat met mensen kan doen. Nergens voelt dat aan als geforceerde boodschapperij. Een eiland bewijst wat literatuur vermag waar het gaat om reflectie op onze samenleving.

André Keikes

Karen Jennings – Een eiland. Vertaald door Peter Bergsma. Cosse, Amsterdam. 208 blz. €22,99.