Alleen verenigd heeft Europa toekomst

Timothy Garton Ash (Londen 1955), hoogleraar Europese studies aan de universiteit van Oxford, zeer actief publicist en zijn leven lang pleitbezorger voor een verenigd Europa, kreeg een ernstige teleurstelling te verwerken toen de Britten met een krappe meerderheid besloten tot Brexit. Hij vertelt daarover in Europa, een persoonlijke geschiedenis, zijn geschiedenis van het naoorlogse Europa, waarin hij de nadruk legt op de periode waarin hij zelf van nabij getuige was van hoogte- en dieptepunten daarin.

Als geografisch begrip is Europa zeer bewegelijk. Na 1945 bleek Centraal-Europa verdwenen en waren er alleen nog West- en Oost-Europa, gescheiden door een IJzeren Gordijn. Na de ineenstorting van de communistische Oostblokregimes keerde Centraal-Europa weer terug en is wat we Oost-Europa noemen naar het oosten opgeschoven. Nog steeds is het gebruikelijk om de Oeral als geografische oostgrens van Europa te beschouwen, maar sociaalgeografische ligt dat heel anders: in het Siberische Irkoetsk identificeert men zich in culturele zin met het Europa van 5000 kilometer westelijk en ziet men het nabije China als een volstrekt andere cultuur, geheel vreemd aan de eigen.

Veel inwoners van de lidstaten bedoelen tegenwoordig meestal het verenigde Europa van de Unie als ze het woord Europa in de mond nemen, stelt Ash goedkeurend vast. Maar hij moet ook erkennen dat zijn optimisme over de toekomst van Europa als subcontinent van verenigde, democratische rechtsstaten flink is aangetast. De Joegoslavische tragedie deed menigeen twijfelen aan de werkelijke invloed van het verenigde, democratische Europa, maar die twijfel kon nog worden weggenomen met de uitbreiding met de voormalige Oostblokstaten: Europa leek in hoog tempo een verenigd subcontinent te worden van louter democratische rechtsstaten. Na twee Majdan-revoluties nam de nieuwe staat Oekraïne alvast plaats in de wachtkamer voor toetreding, terwijl ook Servië zichzelf begon te transformeren tot aanvaardbare kandidaat-lidstaat.

Maar de verwachting – ook van Ash – dat de nieuwe lidstaten zich onder de vleugels van de EU verder zouden ontwikkelen naar volwaardige, democratische lidstaten, is in elk geval voor twee daarvan niet uitgekomen. In Hongarije, gevolgd door Polen, kwamen partijen aan de macht die om redenen van Europese financiële steun weliswaar geen anti-EU-koers varen, maar wel lak hebben aan democratisch-rechtsstatelijke principes. Onder leiding van Viktor Orban, die het begrip ‘illiberale democratie’ muntte, is Hongarije is hard op weg een corrupte autocratie te worden, in Polen kijken de machthebbers die kunst af. De frustratie daarover bij de andere lidstaten is groot, maar voorlopig is het onmogelijk gebleken met effectieve tegenmaatregelen te komen.

Deels heeft dat te maken met de tweedeling die zich al vanaf de millenniumwisseling aftekent in de ‘oude’ lidstaten: een groeiend deel van de burgers aldaar keert zich af van het integratiestreven en brengt zijn stem uit op nieuwe, populistische partijen met een rechtsnationalistische, anti-EU-signatuur. Dat in die kringen een leider als Orban wordt bewonderd is veelzeggend. Brexit is het alarmsein geweest dat ons vertelt hoe serieus die tweedeling genomen moet worden in de eerste plaats en hoe belangrijk het is om de kloof te dichten in de tweede, aldus Ash.

Europa, een persoonlijke geschiedenis is vooral een goed boek vanwege dat persoonlijke element. Ash was erbij als student – hij studeerde op menige plek in Europa, in de jaren 1970 ook een poosje in de toenmalige DDR – en later als schrijver die verslag deed over wat hij zag en meemaakte, op dat Majdanplein, in Berlijn toen de muur openging en op allerlei andere plekken op momenten waarop de geschiedenis een nieuw hoofdstuk geschreven wilde zien, zoals nu in Oekraïne. Toen zijn reputatie als historicus van het contemporaine Europa en als invloedrijk publicist eenmaal gevestigd was, kwam de geschiedenis als het ware naar hem toe: Victor Orban reageerde persoonlijk in een aan Ash gerichte brief op diens kritiek aan zijn adres.

Hans van der Heijde

Timothy Garton Ash – Europa, een persoonlijke geschiedenis. Vertaald door Inge Pieters. \De Geus, Amsterdam. 408 blz. € 27,98.