Duitsland bestaat niet meer

En wederom is daar een boek van de Duits-Joodse auteur Gabriele Tergit (1894-1982) dat een Nederlandse vertaling heeft gekregen. Na de romans De Effingers en Zo was het nu eenmaal is nu de novelle De eerste trein naar Berlijn in ons land verschenen, bij Van Maaskant Haun. Volgens de uitgeverij een zeer toegankelijke Tergit, maar op basis waarvan deze conclusie getrokken wordt is mij niet duidelijk. Wie deze novelle leest, moet juist non-stop zijn aandacht erbij houden om niet te verdwalen in het labyrint van personages met uiteenlopende denkbeelden.

In De eerste trein naar Berlijn lezen we over de drie weken durende reis van de negentienjarige Amerikaanse Maud, door het naoorlogse Berlijn van omstreeks 1949. De geschiedenis wordt verteld door een volwassener Maud, maar in haar verslag houdt ze de naïeve blik en de verwaande toon aan die ze had als wereldvreemd upperclass meisje dat met een japon van Chanel het vliegtuig in stapt en tijdens de vlucht besluit dat ze journalist wordt. Ze zit namelijk in het vliegtuig met voornamelijk heren die als onderdeel van een Brits-Amerikaanse militaire missie een krant moeten oprichten die het Duitse volk heropvoedt. Dat blijkt al snel neer te komen op: vergeet de Duitse cultuur – leer de onze kennen!

Tijdens de tussenstop van Maud in Engeland laat Tergit al duidelijk blijken in wat voor rare fase de Westerse wereld zit eind jaren veertig. Het nationalisme in Engeland is ongekend. Niets deugt er meer, behalve de Engelse cultuur. Vandaar dat ieder restaurant alleen nog maar ‘cabbage and steamed pudding’ verkoopt en iedere Engelsman die op buitenlandse wijze kookt, timmert, zingt of behangt de Engelse nationaliteit wordt ontnomen. In Mauds geboorteland gaat het er net zo nationalistisch aan toe, net als in Frankrijk. En laat deze drie landen, samen met de Sovjet-Unie, een bezettingszone hebben in Duitsland. Dit leidt tot kolderieke situaties, blijkt wanneer Maud in Duitsland is. De zojuist verslagen Duitsers mogen vooral niet denken dat ze een rijke cultuur en historie hebben, lijken de geallieerden te denken:

De kranten van de vier bezettingszones verschilden natuurlijk fundamenteel van elkaar. Ze leken alleen op elkaar in die zin dat er in geen ervan principieel iets over Duitsland werd vermeld. In de krant van de Franse zone stonden de verslagen van de debatten in het Franse parlement, in die van de Engelse zone die van het Engelse parlement, in die van de Amerikaanse zone de debatten in het congres. Wij brachten uitgebreide artikelen over honkbal, de Engelse krant over cricket, de Franse over wielrennen.

Tergit laat Maud allerlei gesprekken bijwonen tussen hooggeplaatste personen of juist in dialoog gaan met lokale bewoners, waardoor er in het beperkte aantal pagina’s dat De eerste trein naar Berlijn telt een rijk beeld van de gemoedstoestand van de Westerse wereld anno 1949 ontstaat. Zo is het schokkend maar ook logisch dat er bij de Duitse inwoners die Maud spreekt nog steeds antisemitisme heerst. En wanneer Maud dan beschuldigd wordt een Jodin te zijn, antwoordt ze doodleuk: ‘Hoe kunt u nou zoiets zeggen! Er wonen veel Joden in New York, maar ik behoor tot de Angelsaksische bovenklasse en bij ons zou niemand met Joden omgaan.’

Doordat de novelle zoveel personages telt blijven ze allemaal vrij eendimensionaal. Tergit zet hun denkbeelden tegenover elkaar, meer dan dat ze gemengde gevoelens laat zien binnen één personage. Dat doet ze overigens met zo’n dosis venijn, dat je geneigd bent je er niet aan te storen. Maud maakt nog wel een ontwikkeling door, maar die komt zo uit de lucht vallen dat je je afvraagt of dit wel serieus bedoeld is. Wat tenslotte belangrijk is om te vermelden, is dat een groot deel van de dialogen in het Engels staat. Soms is de reden hiervan heel duidelijk, soms vraag je je af: waarom dit woord wel, waarom dit woord niet? Zo is De eerste trein naar Berlijn zo’n boek waaraan je vragen kan blijven stellen. De antwoorden zal het niet geven natuurlijk. Er zit niets anders op dan te lezen. Herlezen.

Martijn van Bruggen

Gabriele Tergit – De eerste trein naar Berlijn. Vertaald uit het Duits door Jan Bert Kanon. Van Maaskant Haun, Amsterdam. 126 blz. € 24,99