Wat verlangde hij naar dapperheid

‘Mensen wie het goed gaat, daar wil iedereen vriend mee zijn, maar je hebt meer aan mensen die door het ongeluk zijn gebeten.’ Dat zegt Ommie, de surrogaat-grootmoeder van Adriaan van Dis. In Naar zachtheid en een warm omhelzen keert Van Dis terug naar de jaren vijftig, toen hij als negenjarige jongen een zomer lang naar zijn grootvader werd gestuurd, omdat zijn vader in een gesticht werd opgenomen en de rest van het gezin wel enige verlichting kon gebruiken. De genegenheid die Adriaan thuis niet krijgt, ontvangt hij wel van Ommie.

De afstandelijke grootvader is een herenboer in ruste, die Ommie voor zich laat sloven, nadat de grootmoeder vroeg is overleden. Er is wel een band en een zekere aanhankelijkheid tussen de twee, maar Van Dis schrijft ook: ‘Ze was van nut. Een groter compliment kende hij niet.’ Dat is niet bepaald een teken van grote genegenheid, maar de jonge Adriaan observeert ook hoe zij samen de krant lezen, waarbij de grootvader sneller leest dan Ommie en pas de bladzijde omslaat nadat zij een tikje op zijn hand heeft gegeven. ‘Ook in gewoontes en gebaren zat liefde.’

Met een gevonden verrekijker haalt Adriaan de nieuwe wereld rondom hem dichterbij. Het instrument lijkt symbool te staan voor de nieuwsgierigheid van de jongen die overal meer van wil weten en toch een buitenstaander blijft. Hij wil meer weten van de Italiaanse vrouw met haar houten been en haar invalide zoon die regelmatig langslopen, van de geheime plekken in het huis, van de kolonel, een Poolse bevrijder die stipt om vijf uur een potje komt schaken met zijn grootvader. Alles heeft nog met de oorlog te maken, een andere dan de oorlog in Nederlands-Indië die hij kent van thuis.

Over hoe de oorlog ingreep in het leven van Ommie en zijn grootvader wordt voornamelijk gezwegen. Uit flarden van gesprekken blijkt toch de moed van de twee en vooral Ommie is steeds degene die tijdens en na de oorlog mensen in nood helpt. In die zin is zij een rolmodel. ‘O, wat verlangde hij naar dapperheid.’

Naar zachtheid en een warm omhelzen sluit aan bij eerdere autobiografische romans van Van Dis, zoals Indische duinen, Nathan Sid en Ik kom terug. Maar ook in de korte krachtige zinnetjes van de jonge Adriaan herken je de jongen die Van Dis eerder portretteerde in Nathan Sid, waarbij de achternaam een omdraaiing is van de auteur. Naar zachtheid en een warm omhelzen geeft een goed beeld van de wederopbouwjaren, waarin de Margriet het culinaire kompas was, maar verliest zich niet in nostalgie. Van Dis schakelt regelmatig naar de huidige tijd waarin hij zichzelf als oude man portretteert contact probeert te houden met jonge mensen, zoals de ‘vingervlugge kameraden’ Hamza en Ricardo. In zekere zin ook buitenstaanders binnen de Nederlandse geschiedenis, of misschien is Van Dis dat wel in hun wereld. Bovenal is deze autobiografische roman een ode aan Ommie en via haar aan alle mensen die door het ongeluk zijn gebeten en er toch iets van proberen te maken.

Coen Peppelenbos

Adriaan van Dis – Naar zachtheid en een warm omhelzen. Atlas Contact, Amsterdam. 224 blz. € 22,99.

Deze recensie verscheen eerder in een kortere versie in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 26 augustus 2023.

(foto: via X-account van uitgeverij Atlas Contact)