De reductie van mensen tot dingen

Een anonieme stad in een anoniem land, verscheurd door oorlog. Ook de stad is verscheurd: de strijdende partijen staan tegenover elkaar aan weerskanten van de rivier die de stad in tweeën deelt. Ze zijn in een patstelling geraakt, want geen van beide is sterk genoeg om de oversteek te wagen en de vijand op diens terrein aan te vallen.
Uit koude, grijze luchten valt onafgebroken regen, die alles – de kapotgeschoten bouwsels, het plaveisel, wat nog restte aan begroeiing – monotoon grijs kleurt. De regen is begonnen toen ‘de kolonel’ arriveerde. Ook hij heeft geen naam, alleen maar een rang.

Dit zou de setting kunnen zijn van een verhaal annex parabel van Kafka. De kolonel slaapt niet verscheen in Frankrijk in 2022 en is dus niet van Kafka. Maar deze korte roman van de Franse journalist, schrijver en fotograaf Emilienne Malfatto is minstens zo goed. En dus erg goed.

Omdat Malfatto als oorlogsverslaggever in Irak heeft gewerkt, ben je als lezer geneigd de handeling van De kolonel slaapt niet te situeren in dat geplaagde land en beelden daarvan voor je geestesoog te zien. De onafgebroken regen daargelaten kan dat best, maar je komt er vanzelf achter dat de handeling zonder maar een woord te wijzigen kan worden gesitueerd in om het even welk oorlogsgebied, waar dan ook ter wereld.

De kolonel behoort tot de speciale afdeling. Daarbinnen is hij een specialist op het terrein van wat eufemistisch verhoortechnieken heet, maar feitelijk martelen is. Cursief gedrukte woorden, voorafgaand aan het verhaalfragment dat begint met de mededeling van zijn aankomst, hebben de lezer al direct een blik verschaft op het innerlijk van de kolonel. Ze vertellen iets over de beelden van schimmen die opdoemen in zijn bewustzijn zodra hij zijn ogen sluit. Dat zijn beelden van wat hij ‘vissenmannen’ noemt, mannen die hij gemarteld heeft, maar die zich niet lieten breken en dat niet hebben overleefd. De meeste anderen die wél braken overleefden hun ‘verhoor’ ook niet trouwens.

De kolonel werkt in kelders. Boven hem, in een grote paleiszaal, zo lek als een teems, zit achter een bureau de bevelhebber-generaal. De generaal doet niets, omdat aanvalsacties zinloos zijn en omdat zo langzamerhand alles hem als zinloos is gaan voorkomen. Hij vangt het uit het plafond lekkende water op in schalen, leegt die op de vloer als ze vol zijn en laat ze opnieuw vollopen.

De kolonel is niet zomaar de eerste de beste sadist, die door de omstandigheden gezegend zijn lusten naar hartenlust kan botvieren. Het is zelfs maar de vraag of hij wel een sadist is, want nergens wordt gesuggereerd dat genot beleeft aan het lijden van zijn slachtoffers. Hij heeft zich gespecialiseerd in methoden die maximaal pijnigen, maar het leven pas uit het slachtoffer persen als hij alles wat hij weet heeft prijsgegeven. Terwijl hij werkt, worden hij, zijn methoden en zijn slachtoffer bestudeerd door lageren in rang die van hem moeten leren. Hij vertelt ze niet dat hij, sinds hij dit werk doet, niet meer slaapt, omdat de gevangenen die hij niet wist te breken hem het slapen onmogelijk maken:

Daar zijn jullie de Vissenmannen
jullie mijn ergste nachtmerrie
de ergste van allemaal
toch heb ik jullie niet gebroken
ik heb jullie lichamen niet ontmanteld
methodisch
zoals ik dat bij zoveel anderen heb gedaan
zoals ik dat nog steeds doe
omdat het mijn vak is
een vak kies je niet

Hoe verhoudt de kolonel zich eigenlijk tot de strijd? Al op de eerste pagina’s maakt Malfatto duidelijk dat hij ook het vorige regime, dat gewelddadig aan zijn eind kwam, trouw heeft gediend. Hij doet wat hij doet als de machthebber van dienst hem daartoe het bevel geeft, zo banaal is het. Malfatto maakt soms direct en soms indirect duidelijk dat wat de kolonel doet en ook beoogt te doen met zijn werk het reduceren is van een mens tot een ding. Voor ze sterven, welteverstaan; vissenmannen zijn zij die tot de dood intrad die reductie weerstonden en een menselijke blik in hun ogen wisten te bewaren.

Oorlog maakt dat mensen tot dingen worden gereduceerd en als zielloze dingen worden behandeld. Malfatto maakt dat op indringende wijze voelbaar in De kolonel slaapt niet. De kale stijl en het anoniem blijven van iedereen en alles roepen een sfeer op die tegelijkertijd verontrustend, vervreemdend én realistisch is. Dit boek laat je niet snel los.

Hans van der Heijde

Emilienne Malfatto – De kolonel slaapt niet. Vertaling Martine Woudt. Cossee, Amsterdam. 128 blz. € 21,99.