Omarm het tekort en de eindigheid

De naam Henri Michaux (1899 – 1984) doet misschien niet meteen een belletje rinkelen. De Franstalige Belg werd in Namen geboren, maar verhuisde in 1924 naar Parijs; hij nam in 1955 de Franse nationaliteit aan. Als auteur (hij was ook schilder) schreef hij voornamelijk gedichten. Bart Vonck stelde voor het Poëziecentrum een tweedelige bloemlezing samen. Maar Michaux schreef ook reisverslagen, sprookjes en aforismen. Hoekpijlers neemt, zo schrijft vertaler Rokus Hofstede in het nawoord, binnen zijn werk en binnen de poëtische traditie een speciale plaats in. Hij wijst er ook op dat het boek in Frankrijk een cultstatus bezit omwille van de tonische kwaliteit maar waarschijnlijk ook omdat het boek voor de normen van de literaire avant-garde relatief toegankelijk is.

Of het boek ‘relatief toegankelijk’ is of niet, zal elke lezer voor zichzelf moeten uitmaken. Het blijft experimenteel proza. We hebben namelijk te maken met een wel erg bijzondere tekst. Michaux valt op het eerste gezicht in geen enkele traditie onder te brengen en lijkt lak te hebben aan regels of conventies. De tekst is een kleine honderd pagina’s lang, is onderverdeeld in vijf hoofdstukken en bestaat uit afzonderlijke zinnen, kortere en langere tekstblokken en iets wat op traditionele poëzie lijkt. Soms zijn het aforismen, soms beschrijvingen, soms lijkt een stuk op een prozagedicht of zou het een dagboekaantekening kunnen zijn. De teksten lijken niet enkel vormelijk maar ook inhoudelijk alle kanten op te gaan. De lezer heeft altijd de neiging om structuur aan te brengen, op zoek te gaan naar thema’s, verwantschappen en symboliek. Het lijkt soms alsof de auteur het vaak heeft over het denken, gevoelens, de tijd. Aan het einde van het boek schrijft hij meerdere tekstblokken over enkele onderwerpen die in elkaar lijken over te gaan: handen, muziek, woorden, taal, dialecten. Maar uiteindelijk moet worden vastgesteld dat er geen overkoepelend thema is en dat de tekst meerduidig is.

En toch zet Rokus Hofstede de lezer in zijn nawoord op weg naar een mogelijke lezing. Hij schrijft dat in tijden waarin zelfhulpboeken ons voorhouden dat we de beste versie van onszelf moeten worden, waarin sociale media ons vragen om bewijzen van succes voor te leggen, het verkwikkend kan zijn om de averechtse tips en wenken van Michaux te lezen. Het is opvallend hoe vaak Michaux schrijft over het omgekeerde van het succes: het tekort, het falen, de zwakheden. Op de eerste pagina schrijft hij al dat we niet te leergierig moeten zijn en onze karakterfouten en falend geheugen moeten aanvaarden. ‘Hou je zwakheid intact.’ Dikwijls lijkt Michaux op een tegendraadse filosoof die aanraadt om aan zelfkennis te doen maar die zelfverwezenlijking niet te ver door te drijven: hou steeds genoeg onaangepastheid achter de hand en maak niet de fout jezelf meester te wanen. En zelfs: wees trouw aan je onrechtvaardigheid.

Omgeef je met een onbevredigende omgeving. Te mijden, alles wat kostbaar is. Nooit een volmaakte cirkel, als je stimulans behoeft. Blijf liever omgeven met het afschuwwekkende dan ingedommeld in het bevredigende.

Rokus Hofstede noemt de teksten uit Hoekpijlers ‘levensregels’. Het gaat daarbij telkens om het aanvaarden van het menselijke tekort, de eindigheid en sterfelijkheid. En altijd de meerduidigheid:

Je bent veelkantig, ingewikkeld, complex en sowieso ongrijpbaar – doe je je eenvoudig voor, dan ben je een valsspeler, een leugenaar.

Poteaux d’angle, zoals de Franse titel luidt, is een werk dat in verschillende fases is ontstaan, aangevuld en gepubliceerd: er zijn versies uit 1971 en 1978; de definitieve versie uit 1981 verscheen bij Gallimard. Voor het tijdschrift Terras vertaalde Rokus Hofstede eerder enkele fragmenten uit het boek onder de titel Hoekposten. De vertaler heeft zowel de titel als zijn vertaling herzien en heeft nu dus ook de rest van het boek vertaald. Hoekpijlers is zowel inhoudelijk als stilistisch opwindend, uitdagend en grensverleggend. Wie nog niet overtuigd is, moet misschien ook nog weten dat de vertalingen van Rokus Hofstede volgens sommigen beter zijn dan het origineel.

Kris Velter

Henri Michaux – Hoekpijlers. Vertaald uit het Frans door Rokus Hofstede. Koppernik, Amsterdam. 104 blz. € 17,50.