Hoe herken je nepnieuws?

We leven in een tijd waarin nepnieuws, desinformatie en complottheorieën razendsnel verspreid worden. Via social media worden ook jongeren dagelijks geconfronteerd met halve waarheden en spectaculair verpakte leugens. Met Complot geeft Jan Paul Schutten jonge lezers het gereedschap om de wereld van samenzweringen beter te kunnen begrijpen én te doorzien.

Complot is verschenen bij de relatief nieuwe uitgeverij Blauw Gras, opgericht door schrijver Edward van de Vendel, onder de paraplu van Singel Uitgeverijen. De uitgeverij richt zich op boeken voor en over jonge mensen, met een focus op maatschappelijke en sociale onderwerpen.

Schutten, bekend van zijn toegankelijk geschreven non-fictiewerken voor kinderen, zet in zijn nieuwste boek een aantal bekende complotverhalen op een rijtje, zoals die over de platte aarde, de maanlanding en COVID-19. Hij begint elk hoofdstuk steeds met een korte samenvatting van de complottheorie, waarna hij iets over de historische achtergronden vertelt. Vervolgens geeft hij een overzicht van de argumenten die de complotverspreiders gebruiken en zet daar de tegenbewijzen tegenover. Van veruit de meeste theorieën is de kans echter klein dat ze waar zijn, zoals te lezen valt in de conclusie van elk hoofdstuk.

Hoe klein? Even klein als de kans dat Taylor Swift, Donald Trump en Greta Thunberg samen een geheim plan hebben om Disneyland aan te vallen en te veroveren.

Schutten schrijft helder en legt op een begrijpelijke manier de verschillende complottheorieën uit, die soms best ingewikkeld zijn. Hij besteedt evenveel ruimte aan de argumenten van de complotdenkers als aan de tegenargumenten. Andersdenkenden worden ook nergens belachelijk gemaakt. Zijn boodschap is daarmee: ga altijd het gesprek aan met open vizier en op een respectvolle manier.

Wat dit boek zo sterk maakt is dat de schrijver, behalve dat hij op een goed beargumenteerde manier veel complottheorieën ontkracht, ook laat zien waarom zoveel mensen deze theorieën geloven, hoe ze werken en vooral: hoe je ze kunt herkennen. Achter in het boek staat een handige checklist met acht punten om snel te kunnen controleren of je een verhaal moet geloven of niet, zoals check de bron, kijk naar het bewijs en bedenk hoeveel aannames er nodig zijn om een bepaald verhaal te geloven. Complot is dan ook vooral te lezen als een aansporing om altijd kritisch te blijven nadenken.

De vormgeving is speels en afwisselend, met kaartjes, overzichtjes, gefingeerde gesprekken, krantenberichten en rapporten. Koen Aelterman maakte de zwart-wittekeningen en de aansprekende kleurrijke plaat op de voorkant.

Jos Noorman

Jan Paul Schutten – Complot. De spannendste samenzweringstheorieën (en zijn ze waar?). Illustraties van Koen Aelterman. Blauw Gras, Amsterdam. 144 blz. € 19,99.