De absurditeit van de oorlog

Een lijst met 31 namen gaat Aan het einde van de oorlog van Bert Natter vooraf. Je duikt 24 uur in de gedachten en het leven van deze personages in en rond een concentratiekamp. Deze dag begint op 20 april 1945 en eindigt een dag later. In de tussentijd krijg je de gruwelijkheid van een vernietigingskamp voorgeschoteld waarin nazi’s en kampbewoners weten dat de Russen dichtbij zijn en de rollen weldra omgekeerd zullen zijn.

Bert Natter is van 1968 en dat betekent dat hij van een heel andere generatie is dan de generatie schrijvers voor hem die de oorlog als kind of adolescent hebben meegemaakt. Van getuigenissen en fictie waarbij de schrijvers de oorlogsjaren aan den lijve ondervonden hebben, wordt de Tweede Wereldoorlog in de literatuur meer en meer een decorstuk. Het verdient alleen al bewondering dat Natter een groots opgezette roman over de laatste dag in een concentratiekamp aandurft.

De rode draad in het verhaal is de verdwijning van Ernst, de elfjarige zoon van de plaatsvervangend kampcommandant Karl Zehlendorf en zijn vrouw Christine. Ernst stond samen met zijn vier jaar oudere broer Reinhart te vissen bij het meer naast het kamp, totdat ze ruzie krijgen en hij wegloopt. Als lezer weet je precies wat er daarna gebeurt, omdat je in het hoofd zit van tientallen personages die hem gezien of gesproken hebben. Natter wisselt de perspectieven in razend tempo met elkaar af, soms lees je in chronologische volgorde het verhaal door wel vijf personages op één bladzijde. Het effect is dat de lezer altijd meer weet dan de afzonderlijke personages.

Natter schuwt de heftige details niet. Zo ga je letterlijk met mensen mee de gaskamer in, ben je aanwezig bij executies, martelingen en verkrachtingen. Dat Zehlendorf op de avond van de vermissing van zijn zoon Beethoven piano gaat spelen – hij droomde voor de oorlog van een carrière als concertpianist – op het feest ter ere van Hitlers verjaardag is tekenend voor zijn karakter. Dat die piano de volgende dag volgezeken is door stomdronken soldaten lijkt symbolisch te zijn voor de totale ineenstorting van het kampregime. Binnen de roman wordt de tegenstelling tussen hoge cultuur en barbaarse hardheid gepersonifieerd door Zehlendorf die aan de ene kant een gevoelige pianist is, maar er niet voor terugdeinst om een joodse tubaspeler met een nekschot om het leven te brengen als hij toevallig hoort dat deze stiekem de Internationale speelt in plaats van de mars die hij moet spelen.

Reinhart, de oudere zoon van Zehlendorf, is al helemaal doordesemd van de propaganda waarbinnen hij opgevoed wordt. Veel mededogen met zijn vermiste broertje heeft hij niet:’

Lang zijn ze de beste kameraden geweest, maar dat was voor… lang voor Reinhart merkte dat Ernst een zacht ei was, een jongen aan wie je eigenlijk niets hebt. Ernst is een dichter, zei het hoofd van de school een keer. Een flikker, zul je bedoelen.
Ernst is er nog trots op ook dat ze hem een dromer vinden, terwijl Reinhart het opvat als een belediging. Hij gaat bijna over zijn nek als hij eraan denkt: dromers, dichters, schrijvers, filosofen, kunstenaars, dat is voor hem allemaal om van te kotsen. Zelfs het verwijfde gepingel van zijn vader op de piano hoeft van hem niet en dat gekweel van zijn moeder al helemaal niet.

Natter gebruikt vaker symbolen. Zo ontvluchten in alle hectiek ook drie doodskopaapjes uit hun kooi. Ze duiken hier en daar in de roman op en lijken vooral de absurditeit van de situatie te benadrukken, de chaos die alleen maar leidt tot nog meer ellende. Aan het einde van de oorlog is een huiveringwekkende roman, niet voor mensen met een zwakke maag.

Coen Peppelenbos

Bert Natter – Aan het einde van de oorlog. Thomas Rap, Amsterdam. 640 blz. € 29,99.

Deze recensie verscheen in een iets kortere versie eerder in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 30 april 2025.

Bert Natter is op zondag 4 mei een van de gasten in de talkshow Onder de vulkaan in het Grand Theatre in Groningen. Kaarten zijn hier verkrijgbaar.