Antisemitisme, een woordwapen

In april van dit jaar bracht de Israëlische premier Netanyahu een vriendschapsbezoek aan zijn Hongaarse ambtsgenoot Viktor Orbán. Een hoogst controversieel bezoek, want er lag (en ligt) een officieel verzoek van het International Criminal Court (ICC) om Netanyahu te arresteren, opdat hij terecht kan staan wegens de aanklacht verantwoordelijk te zijn voor oorlogsmisdaden. Een paar weken voor het vriendschapsbezoek trok Hongarije zich terug uit het ICC en Orbán garandeerde Netanyahu het arrestatieverzoek te zullen negeren.

Behalve controversieel was Netanyahu’s bezoek ook om een andere reden verbazingwekkend. Verkiezingscampagnes van Orbáns Fidesz-partij hebben vrijwel steeds in het teken gestaan van onverholen antisemitisme, waarbij met name de miljoenensteun aan onafhankelijke, kritische massamedia en democratie en rechtsstaat propagerende organisaties van George Soros, van geboorte een joodse Hongaar, werd voorgesteld als een joodse campagne, gericht op ondermijning van de Hongaarse natie en identiteit. Kortom, aan antisemiet nodigde een jood uit voor een vriendschapsbezoek. En andersom: een jood bracht een vriendschapsbezoek aan een antisemiet. Beide klinken als eerste zin van een wrange joodse witz.

Kennelijk hebben Netanyahu en zijn rechts-radicale kabinetscoalitie geen antisemitisme-probleem met Orbán en diens Fidesz, noch hebben de laatsten dat met de komst van een Israëlische jood. De verklaring daarvoor kan gevonden worden in betekenisverschuivingen van het antisemitisme-begrip. In zijn boek Over het antisemitisme – de geschiedenis van een woord analyseert Mark Mazower (1958), hoogleraar geschiedenis aan Columbia University in New York, die verschuivingen en hoe en door wie ze bewerkstelligd zijn.

Xenofobische afkeer van joden, vooroordelen jegens joden en discriminatie van joden zijn zo oud als het christendom, maar de term antisemitisme is relatief jong. Die duikt pas op in het midden van de negentiende eeuw, om rond 1880 in brede kring bekendheid te krijgen door een populair pamflet van Duitse journalist Wilhelm Marr. Marr richtte in 1879 de Anti-Semiten Liga op, die ‘de verjoodsing van Duitsland moest tegengaan’. Het zijn de jaren van joodse emancipatie, althans in delen van Europa: behoorden joden voordien in het algemeen tot een geminachte, gediscrimineerde onderlaag, emancipatie en daarmee samenhangende assimilatie maakten ze in de ogen van velen tot te vrezen maatschappelijke concurrenten. (Ik verwijs hier graag naar Siegfried Lichtenstaedter, die deze overgang zelf meemaakte en zoveel beter beschreef dan Mazower doet; zie ‘De Endlösung voorspeld’. Rechts-nationalistische Europeanen gingen joden zien als bedreiging voor hun etnisch-nationalistische idealen en fundeerden hun vooroordelen op racistische pseudowetenschap. Dit anti-joodse, racistische nationalisme werd en wordt antisemitisme genoemd. Is er een verband tussen de opkomst van dit antisemitisme en die van zionisme? Mazower komt met een uitgebreid, genuanceerd antwoord. Genuanceerdheid is hier zonder meer noodzakelijk, omdat zionisme binnen de diaspora van meet af aan zeer uiteenlopend werd gewaardeerd.

Sinds antisemitisme niet meer kan worden losgezien van zijn uiterste, duivelse consequentie van de Holocaust, zijn velen ervan overtuigd dat een sterke joodse staat de enige echte garantie biedt van bescherming tegen antisemitisme en eeuwige jodenhaat. In Israël is dat idee boven elke twijfel verheven, maar bij al dan niet orthodox, radicaal-rechts, dat al een kwart eeuw een zwaar stempel drukt op Israëlisch kabinetsbeleid, is het vernauwd tot het standpunt dat kritiek op Israël gelijkstaat aan antisemitisme. Mazower beschrijft en analyseert die betekenisverschuiving van het begrip antisemitisme terecht zeer gedetailleerd. Die verschuiving heeft zich niet alleen in Israël voorgedaan. Ook in de Verenigde Staten, na Israël het land met de meeste joden, hebben joodse organisaties van rechtse signatuur die betekenisverandering met succes bewerkstelligd, een gewillig oor vindend bij Trumpiaanse Republikeinen. Trump heeft er de stok in herkend die hij nodig had om de universiteiten mee te lijf te kunnen gaan. Columbia University, Mazowers werkgever, was een van de eerste universiteiten die er door Trump c.s. van werden beschuldigd ‘niets te ondernemen tegen het antisemitisme dat de campus beheerste’. Die beschuldiging meende Trump te kunnen staven door te wijzen naar betogingen op de campus waar werd geprotesteerd tegen het brute geweld van het Israëlische leger in Gaza en tegen de Israëlische behandeling van Palestijnen in het algemeen.

Terug naar Orbán en Netanyahu. Orbán mag dan niet vies zijn van het benutten of zelfs aanzwengelen van antisemitische ressentimenten in Hongarije, jegens de staat Israël is hij bepaald niet kritisch. Sterker, hij is uitgesproken positief over het agressieve minderhedenbeleid van de radicaal-rechtse Israëlische kabinetscoalities. Kortom, in de ogen van radicaal-rechts Israël is hij ‘dus’ geen antisemiet. Gezien vanuit dat perspectief is er niks mis met een vriendschapsbezoek van Netanyahu. Voor beide premiers heeft het grote voordelen. Orbán kan Brusselse verwijten van antisemitisme ermee weglachen en Netanyahu kan laten zien dat ‘zijn’ Israël in Europa niet alleen maar kritiek ontmoet.

De geschiedenis van het woord antisemitisme bestrijkt amper twee eeuwen. Maar dat zijn wel eeuwen geweest vol ingrijpende gebeurtenissen en processen: de emancipatie van de joden gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw, de opkomst van een virulent, racistisch antisemitisme, zionisme, de Holocaust en de vestiging van de staat Israël. Die hebben allemaal hun sporen getrokken in de betekenis van het woord antisemitisme. Mazower laat in Over het antisemitisme zien wie en wat op welk moment over de machtsmogelijkheden beschikte om die betekenis zo te veranderen dat het woord een effectief ‘woordwapen’ kon worden.

Hans van der Heijde

Mark Mazower – Over het antisemitisme – de geschiedenis van een woord. Nieuwezijds, Amsterdam. 316 blz. € 24,99.