Lichtvoetige zoektocht naar Surinaamse wortels

Heel Nederland Leest koos voor Onder de paramariboom omdat Suriname vijftig jaar onafhankelijk is. De zoektocht van een jonge hoofdpersoon naar zijn Surinaamse wortels is een prettig leesbaar boek en een lichtvoetige ingang om na te denken over de verhoudingen Suriname – Nederland. Veel lezers zullen heerlijk meeleven met Johannes, die pas voor het eerst het herkomstland van zijn moeder (deels met zijn moeder) bezoekt en daar dingen vindt waarvan hij niet wist dat hij ze zocht: warmte, een ander leefritme, heel veel lachen, lekker eten, mededogen en liefde voor zijn moeder. Het boek reflecteert niet alleen op die Surinaamse wortels, het is ook een coming of age na een moeilijke jeugd, een moeder-zoonroman.

Hoofdpersoon Johannes Fretz gaat voor het eerst naar Suriname om daar een lezing te geven nadat zijn Surinaamse moeder ook al vele malen gezegd heeft dat hij er eens heen moet. Hij herleest de gedichten van zijn opa, hij ontmoet familie en bezoekt met zijn moeder haar geboortegrond; hij vindt de liefde en hij vindt zichzelf. Heel literair en zwaar is Onder de paramariboom zeker niet. Alles wordt anekdotisch en beeldend beschreven, maar er zijn ook veel stilistische clichés. Show, don’t tell lijkt Fretz onbekend: hij laat veel zien én legt het allemaal uit.

We mogen het natuurlijk als volstrekt ironisch beschouwen dat de hoofdpersoon in een boek over identiteit en kleur de karakters buiten zichzelf ook steeds in stereotiepe lijnen schetst: een parmantige dame in een mantelpakje, een slapende taxichauffeur, een oneindig aantal grapjes over z’n Duitse vader, of het witte ‘backpackmeisje’ dat hij in eerste instantie als volgt omschrijft: ‘Ze staat aan de vooravond van een zelfontplooiingsreis: een bloem in haar haren, een broek met felle hippiekleuren en een wijd zittend T-shirt.’ Uiteraard ontdekt hij later dat dit mooie meisje onderzoek doet en wel interessant is, bovendien is ze half Hongaars, zoals hij half Surinaams is. Ironisch – want het legt zijn eigen vooroordelen bloot – maar het blijft een vooringenomen gedachtegang, want ze was dus echt niet interessant genoeg geweest als ze een backpacker met twee Nederlandse ouders was?

Onder de paramariboom kwam oorspronkelijk uit bij Lebowski met de vermelding ‘Roman’. Die aanduiding staat er nu niet meer en regelmatig vraag ik me af hoe letterlijk autobiografisch we het verhaal moeten lezen (de NUR-code is nog steeds die van de roman). Misschien maakt het de gemiddelde lezer niet echt uit: ze zullen het als heel letterlijk waargebeurd lezen. Wel denk ik dat deze heruitgave voor Heel Nederland Leest een redactieronde had verdiend, of: ik had het Fretz bij de eerste editie al gegund. Iets minder clichés en herhalingen hadden de roman goed gedaan, net als een strakkere lijn in de herinneringen (eerst een anekdote in de Dordtse wijk Krispijn, vervolgens de verhaallijn dat hij daar nooit mocht komen en er toen ineens ging wonen), meer duiding voor de ‘gekte’ van zijn ouders (is moeder een energieke ADHD’er die een postnatale depressie kreeg of is ze manisch-depressief en slikt ze daar pillen voor, is vader van de drank af, oftewel: hoe is het goed gekomen?), of net een paar zinnen voorgeschiedenis bij de Surinaamse bevolkingsgroepen en Desi Bouterse.

Johannes is namelijk in Suriname aan de vooravond van de verkiezingen in Suriname; dit moet 2015 zijn. Hij vraagt zich af waarom mensen voor Bouterse kiezen ondanks de voorgeschiedenis van de Decembermoorden. Er komen wel wat suggesties, maar geen echte antwoorden: over politiek praat je niet, vertelt iedereen hem. De lezer moet zelf enige voorkennis hiervan hebben, want in de roman is de samenvatting van de Decembermoorden beperkt tot één gruwelijk detail. De verteller schetst Suriname en zijn reis als een kleurrijk geheel, doet veel observaties, ziet de verschillen en oordelen tussen en over die groepen mensen – creolen, Hindoestanen, Javanen – maar verklaart ze niet. Het idee achter deze observerende stijl benoemt hij zelfs expliciet: ‘Misschien zijn het inderdaad de grootse vertellingen van de kleine, tastbare dingen die onze verbeelding het sterkst tot leven wekken. Misschien zal de beschrijving van hoe iemand in de pindasoep staat te roeren of van hoe een meisje van vijfenzeventig naar een spartelende hond in een rivier wijst wel meer troost bieden dan een politieke kreet ooit zal kunnen doen.’ Iets eerder heeft hij het roeren in de pindasoep en de spartelende hond zelf beschreven. En daar heeft hij een punt, deze roman werkt zeker op de verbeelding in.

Een politieke kreet is er wel, van zijn opa: wij zijn allemaal Surinamers. Dat is een mooie boodschap en de ontwikkeling van de hoofdpersoon, die hier zelf in gaat geloven en zijn plek in het leven vindt, is goed geschetst. Maar als het boek uit is, resoneert het niet na bij de lezer. Vast en zeker waren andere boeken te gewaagd voor Heel Nederland Leest (De koningin van Paramaribo van Clark Accord, Jaguarman van Raoul de Jong), maar na vijftig jaar onafhankelijkheid verdient Suriname wel meer diepgang in de kennismaking en verbeelding.

Michelle van Dijk

Johan Fretz – Onder de paramariboom. 272 blz. CPNB, gratis bij bibliotheken in het kader van Heel Nederland Leest 2025.