Van toevallige verbanden en synchroniciteit

Liefde en dood. Het zijn maar woorden. Dankzij deze woorden wordt het mogelijk om het te hebben over dat waar we het zo vaak over hebben. Wat dat precies is, weet niemand. Iedereen heeft er zo z’n eigen associaties bij. Je kunt er nu eenmaal nog alle kanten mee op. Het is de makke van alle abstracte woorden. Ze verwijzen naar leegtes die door hen tot wie ze worden gericht nog moeten worden ingevuld. En daarom was er poëzie. Dichters maken sinds mensenheugenis abstracties tastbaar, geven ze gewicht, onttrekken ze aan de onzichtbaarheid, op een manier die herkenbaar is. Zo ontstond ooit Eros, het gevleugelde zoontje van Aphrodite en Ares, die met zijn boog pijlen afschiet om mensen verliefd te maken. En zo ontstond ook het verhaal van de Styx, de rivier die de bovenwereld scheidt van de onderwereld en van Charon, de veerman, die de schimmen van overledenen overzet voor geld.

In de onlangs verschenen bundel Hier begint het leven van Ruben van Gogh staat te lezen (OVER JOU, blz. 13):

Ik weet heus wel dat je alleen daar bent
waar ik je kan zien, maar ik vermoed je
deze dagen toch vaker in mijn nabijheid,
als warmte bijvoorbeeld, vuur zonder rook

Er zit nogal wat houden van in deze regels en tegelijkertijd beschrijven ze een groot gemis. De woordkeus is uitermate geraffineerd. Van Gogh heeft het over weten en kunnen alsof het labyrint van Achterberg voor hem geen geheimen meer kent en hij koppelt deze koene werkwoorden aan het voorzichtige vermoeden, waardoor er een paradox ontstaat. Deze paradox komt tweemaal terug in de regels die volgen. Met het woordje ‘heus’ verhoogt de dichter het waarheidsgehalte van zijn statement, maar tegelijkertijd suggereert hij ermee een kinderlijke naïviteit. En ‘alleen’ kan gelezen worden als ‘enkel’, maar ook in de betekenis van solitair, wat er nogmaals voor zorgt dat de waargenomen werkelijkheid op losse schroeven komt te staan. Waar rook is, is vuur, zegt de uitdrukking. En als er geen rook is, is er ook vuur, zegt de dichter. En zo laat hij wat is samenvallen met wat kan zijn in woorden.

Het gedicht VRAAGGESPREK (blz. 12) is geschreven als reactie op het sonnet IMPASSE van Martinus Nijhoff. Van Gogh doet ons hier iets van zijn poëtica uit de doeken:

Wat is het, waar je over schrijft?
Ik weet het niet – ik ben zoals altijd
nogal onvoorbereid, soms
vermoed ik een synchroniciteit

tussen de wereld en de woorden,
die ik vervorm tot een gedicht
Het ligt er maar net aan wat
er te gebeuren staat als ik begin:

een leven, een liefde, een kind, de dood,
[…]

Opvallend is het gebruik van het woord ‘synchroniciteit’. Het is een woord dat werd bedacht door de psychiater (en schrijver) Carl Gustav Jung en het heeft betrekking op gebeurtenissen die min of meer gelijktijdig optreden waardoor er een verband kan worden gezien. Het gaat er dan wel om dat dat verband niet causaal is. Synchroniciteit is ook wel omschreven als ’toeval met een betekenis’. Van Gogh heeft het over ‘een synchroniciteit tussen de wereld en de woorden’. Het derde gedicht uit de cyclus ZEVENMAAL ZUID-AFRIKA (blz. 23) laat een mooi voorbeeld zien van wat dit kan inhouden:

Hij maakt bloemen van metaal. Vooral
de roos is zeer gecompliceerd: dat hele
proces dat aan de totstandkoming
van een bloem voorafgaat is enorm
Het is liefde bij het geven, maar bloed
voor wie de frisdrankblikjes snijdt
tot de juiste vorm, de stengel
van authentieke stekels voorziet
Maar goed, ze bloeien dan ook ontzettend
lang en rood. […]

De wereld laat bloedende handen zien van mensen die metalen bloemen maken van blikjes en er zijn rozen. De handen bloeden rood, de rozen bloeien rood. In het Nederlands kan het woord ‘bloeien’ ook ‘bloeden’ betekenen. Daardoor blijft in de laatst geciteerde zin in het midden of het over de handen of over de bloemen gaat. De mogelijkheid om de zin op twee manieren te interpreteren, berust op toeval, maar bepaalt wel de thematiek van het gedicht waarin de maker, de kunstenaar flink moet lijden om iets te kunnen creëren dat enige tijd bestaansrecht heeft. Het geeft het traditionele romantische beeld van de kunstenaar weer, dat Van Gogh niet heeft afgezworen blijkens ook de gedichten in de afdeling Aanmaningen, afschriften, herinneringen.

Van Gogh laat het toeval op een andere manier bewust een rol spelen in zijn werk door flarfgedichten te schrijven. Zijn fascinatie voor de virtuele wereld van internet kwam ook al tot uiting in zijn derde bundel met de veelzeggende titel Zoekmachines (Prometheus, 2002). Voor de totstandkoming van flarfgedichten googelt de dichter met twee of meer zoektermen en gebruikt hij zinnen en zinsfragmenten die opduiken om daarmee een gedicht te construeren. Op zijn weblog heeft Van Gogh het over ‘componeren’. In Hier begint het leven is GEPOR (blz. 46) een voorbeeld van een flarfgedicht:

Dit is as die als regen neervalt,
dit is een absolute nachtmerrie

Ik stel mij dromen voor
vermomd als man en vermomd als vrouw,
vermomd als weerstand

Poken, pompen, porren,
maar dan meer

Zoals bekend ben ik gek,
ik ken ze allemaal,
ik ben ze allemaal

Elke nacht wordt afgesloten
met een onvoltooid verhaal
waarin de vlam geslagen is

In Hier begint het leven staan veel gedichten over de dood, ‘de smerige dood’, aldus de flaptekst. Met name in de eerdergenoemde afdeling Aanmaningen, afschriften, herinneringen voert dit thema de boventoon, in merendeels sobere parlando-gedichten met korte zinnetjes die niet beginnen met een hoofdletter en één krachtig doch eenvoudig beeld. Ze geven blijk van een ingehouden woede over het heengaan van dierbaren. De hemel die in Van Goghs tweede bundel (De hemel in, de hemel uit, Prometheus 1999) nog bestond, is verdwenen. De rauwe werkelijkheid is al wat rest. Lees UIT (blz. 33):

er was die zwarte jurk
die wil ik, zei jij, want die past mij
als geen ander

en als ik -, zou ik -, mocht ik later,
doe me dan die maar aan

dat wilde je zo graag

alsof die jurk je nog wat bij elkaar
kon houden – mij niet

je had altijd iemand nodig
om je erin te helpen, of eruit

ik weet niet of je die jurk nog hebt
gedragen, later
niemand kon je helpen

uiteindelijk
hebben ze hem er maar bij gelegd
zo weinig was er van je over

Hier begint het leven is opnieuw een echte Van Gogh waarin de dichter laat zien nog steeds geheel zijn eigen gang te gaan; gedichten dus over de dood, maar ook over de liefde en over een kind en een reis naar Zuid-Afrika. Over de schoonheid van toevallige verbanden en synchroniciteit.

Ronald Ohlsen

Ruben van Gogh – Hier begint het leven. Podium, Amsterdam. 56 blz. € 16,50.