Een gezonde verslaving

De Napolitaanse romans van de Italiaanse schrijfster Elena Ferrante zijn een hype en dat is altijd verdacht, maar in dit geval is wantrouwen onnodig. Deze romancyclus is namelijk terecht een wereldwijd succes. Onlangs verscheen Het verhaal van het verloren kind, het vierde afsluitende deel.

Soms is het lezen van dikke romans ploeteren, hoe goed deze ook zijn. Dit is bij de vier delen die samen Elena Ferrante’s Napolitaanse romans vormen nooit het geval; deze romancyclus is een gezonde verslaving. Misschien is dat wel haar grootste verdienste: een onderhoudende roman van bijna 1700 pagina’s die kwalitatief één van de hoogtepunten is van de contemporaine literatuur. Het is een hedendaagse menselijke komedie waarin de vele personages afkomstig zijn uit de verschillende lagen en standen van de samenleving: van laagopgeleide arbeiders en intellectuelen tot de Camorra-familie Solara.

ferranteHoofdpersoon en ik-verteller Elena Greco groeit samen met haar beste vriendin Lila op in armoede in een achterstandswijk in Napels. Lila en Elena zijn ‘elkaars tegenpolen en toch eensgezind’. Lila is gehaaid en doet vaak vooral waar ze zin in heeft, terwijl Elena wat bedeesder en inschikkelijker is. Wat ze echter gemeen hebben is hun intelligentie, maar in tegenstelling tot Elena mag Lila niet doorstuderen. Terwijl Lila op jonge leeftijd trouwt met Stefano, verlaat Elena de wijk om te studeren in Pisa. Later trouwt Elena met Pietro en gaat met hem in Florence wonen waar ze bevalt van twee dochters. Met succes publiceert ze haar eerste roman en vlak nadat haar tweede boek is gepubliceerd verlaat ze Pietro voor haar jeugdliefde Nino en keert terug naar Napels. Daar begint Het verhaal van het verloren kind, het laatste deel van de cyclus en dit is volgens Elena ‘het pijnlijkste punt van onze geschiedenis’.

Nadat Elena naar Napels is verhuisd, weigert Nino zijn gezin te verlaten. Dat is niet haar enige zorg; haar moeder wordt ziek en Elena’s zusje heeft een relatie met Marcello Solara. Daarnaast zijn haar jongere broers voor de malafide Solara’s gaan werken. Ook Lila heeft haar echtgenoot verlaten en samen met haar nieuwe partner Enzo is ze een eigen bedrijf begonnen. Bijna tegelijkertijd raken Elena en Lila zwanger.

Elena viert grote successen als schrijfster en toch blijft de onzekerheid altijd aanwezig. Dit is niet het zoetsappige verhaal van een arm meisje dat door hard te studeren en te werken de armoede van zich heeft afgeschud en nu een gevierd auteur is. Je kunt misschien je afkomst verloochenen, maar deze nooit ontstijgen. Het zijn vaak de anderen die constant een aanslag plegen op haar identiteit en zelfbeeld. Voor de intellectuelen, bijvoorbeeld Pietro’s familie, zal Elena altijd het meisje blijven dat de culturele traditie mist die zij wel bezitten, terwijl ze door haar geleerdheid in de ogen van de mensen in de wijk van hen is vervreemd.

Geluk en ongeluk wisselen elkaar af of vinden zelfs tegelijkertijd plaats. De levendige psychologische dynamiek van de roman ontstaat door deze constante variatie; een niet te stoppen verandering die de werkelijke rust blokkeert. Een belangrijke oorzaak van deze schakering is de tegenstelling tussen Elena’s eigen verlangens en de verwachtingen van anderen. Haar identiteit is gefragmenteerd door de vele rollen waar de anderen haar in duwen: vrouw, moeder, dochter, echtgenote, vriendin en schrijfster. Elena zegt daarom tegen Lila dat haar leven ‘voelt als verspreide stukjes’.

Door de verscheidenheid van de vele personages, die allen interessant zijn, wisselt de vertelling telkens tussen verschillende verhaallijnen. Het vertellen is voor Elena een poging om de chaos te ordenen, want: ‘Wat leefden we in een chaos, wat spatten er veel fragmenten van onszelf weg, alsof leven een uiteenspatten in scherven was.’ De ene verhaallijn wisselt de andere rap af zonder dat het geheel onoverzichtelijk wordt. Dit komt onder meer door het boemerangeffect: de vele verhaallijnen die Ferrante uitgooit keren weer terug. Daarmee is Het verhaal van het verloren kind geen afsluitende conclusie die het geheel mooi afrondt. De verwijzingen naar de gebeurtenissen die eerder plaatsvonden zorgen voor een extra laag van betekenis. Zo krijgt de episode met de poppen van Elena en Lila in De geniale vriendin (het eerste boek) in dit laatste deel van de cylcus een belangrijke bijkomende betekenis.

Vertellen is (her-) beleven en reflecteren. Het is tegelijkertijd het beschrijven van gebeurtenissen en handelingen én het weergeven van het gevoel en de gedachten die hierdoor ontstaan. Door te vertellen probeert Elena het ‘chaotisch botsen van verleden en heden’ coherent te maken om zich zo haar eigen geschiedenis toe te eigenen om ‘op mijn beurt kalm te worden.’ De vertelling krijgt hierdoor de urgentie die doorklinkt in elke zin en scène en daardoor ontstaat het onmisbare idee van noodzaak dat deze Napolitaanse romans zo buitengewoon maakt.

Koen Schouwenburg

Elena Ferrante – Het verhaal van het verloren kind. Vertaald door Marieke van Laake. De Wereldbibliotheek, Amsterdam 478 blz. € 24,99.

Deze recensie verscheen eerder in het Friesch Dagblad van 26 november 2016