Een portret van een buitengewoon gezin

Schrijven was in de familie Mann eerder regel dan uitzondering. Thomas Mann (1875-1955) was de jongere broer van schrijver Heinrich Mann. En net als hun vader zouden Thomas’ zes kinderen eveneens boeken en artikelen schrijven. In 1970 verschijnt Herinneringen aan de tovenaar van Katia Mann, een verslag van een interview met Katia. Daarin zegt ze: ‘Men heeft mij dikwijls gevraagd, mijn herinneringen op schrift te brengen. Ik zeg daarover: in deze familie moet er één zijn die niet schrijft. Dat ik nu inga op dit interview, is uitsluitend te wijten aan mijn toegeeflijkheid en goedmoedigheid.’

Thomas Mann werd in één klap beroemd met De Buddenbrooks (1901). Een aantal jaren later ontmoet hij Katia Pringsheim met wie hij zal trouwen en zes kinderen krijg: Erika (1905-1969), Klaus (1906-1949), Golo (1909-1994), Monika (1910-1992), Elisabeth (1918-2002), Michael (1919-1977). Maar net als Gustav van Aschenbach in de beroemde novelle De dood in Venetië is Thomas Mann homo en hoewel hij van zijn vrouw houdt en nauwelijks een dag zonder haar kan, wordt hij regelmatig verliefd op jongens. Voor Katia is dit al snel geen geheim meer. Zijn zoons Klaus en Golo vallen eveneens op mannen, maar in tegenstelling tot hun beroemde vader zullen zij niet trouwen en wel relaties hebben met andere mannen.

Ze waren met z’n achten, maar het draaide allemaal om vader Thomas. Niet in het imponerende boek De familie Mann van Tilmann Lahme. Natuurlijk is hij de belangrijkste figuur, maar Lahme besteed evenveel aandacht aan Thomas als aan de anderen. En dat is de grootste verdienste van De familie Mann, dat begint in 1922 en eindigt in 2002: soepel wisselt hij tussen de gezinsleden en door dit meervoudige perspectief, geschreven in de tegenwoordige tijd, worden de verhoudingen binnen dit bijzondere gezin pijnlijk duidelijk. Waar Katia haar voorkeuren nog tracht te verbergen – Michael is haar lievelingetje – is Thomas open over zijn voorkeuren. Zijn liefde voor Erika is groot, maar van Golo moet hij in eerste instantie niet veel hebben. Pas nadat Golo zich heeft ontwikkeld als een intelligente geschiedkundige en politiek commentaar, krijgt zijn vader waardering voor hem. Monika is en blijft haar gehele leven een probleemgeval. Zowel Katia als Thomas spreken nauwelijks positief over haar en zijn steeds als de dood dat ze weer thuis komt wonen.

De familie Mann is een indrukwekkend en zeer goed geschreven portret van een buitengewoon gezin waarin aardig wat mythes sneuvelen. Vooral Erika en Klaus fabuleerden gretig. Erika vertelde herhaaldelijk hoe ze heldhaftig haar vaders Joseph-manuscript redde door met gevaar voor eigen leven terug te gaan naar Nazi-Duitsland. Terwijl ze het manuscript al had meegenomen toen ze vertrok uit Duitsland. Lahme veroordeelt niet, hij toont slechts de verhoudingen door de gezinsleden aan het woord te laten door veelvuldig te citeren uit hun brieven, dagboeken of andere geschriften.

Lahme staat uitgebreid stil bij de problemen die ontstaan binnen het gezin als Hitler in 1933 aan de macht komt. De familie vertrekt, in München is het niet meer veilig, maar vader Thomas keert zich nog niet publiekelijk tegen Nazi-Duitsland. Hij blijft drie jaar talmen en twijfelen, ondanks het herhaaldelijk aandringen van voornamelijk Erika om afstand te nemen van dit Duitsland. Begin 1936 publiceert Thomas Mann eindelijk zijn

duidelijke en niet mis te verstane nee tegen ‘het huidige Duitse gezag’, waaruit ‘niets goeds kan voortkomen’; zijn nee tegen de machthebbers ‘die al drie jaar twijfelen of ze mij ten overstaan van iedereen mijn Deutschtum durven afnemen’.

Nadat Thomas Mann deze brief publiceerde was er ‘vreugde en opluchting in de familie.’ De Manns verbleven op dat moment in Zwitserland. Begin december 1936 durven de machthebbers het aan: ze ontnemen Thomas Mann en zijn familie het staatsburgerschap. Tijdens de oorlog verblijft de familie in ballingschap in Amerika. Na de oorlog, schrijft Lahme, heeft Thomas Mann verdrongen dat hij drie jaar nodig had om zich publiekelijk tegen Hitler en de zijnen te keren.

Een recensent noemde de familie eens ‘an amazing family’ een karakterisering die de familie in hun brieven (ironisch) zal overnemen. Het belangrijkste in deze familie was het schrijversschap van Thomas; Katia runde als een ware CEO het gezin zodat haar man kon werken. Alles voor de literatuur, dus schreef de egoïstische Thomas een novelle waarin zijn kinderen zichzelf herkenden en waarin Thomas hen op z’n zachtst gezegd niet zo vleiend portretteerde.

Erika probeert carrière te maken als toneelspeelster, Klaus als schrijver en Michael als musicus. Enerzijds leden de kinderen om hun beroemde achternaam. Ze zijn in eerste instantie dochter of zoon van de beroemde schrijver Thomas Mann. Daarentegen weten ze dit nadeel tevens om te zetten in hun voordeel: hun beroemde achternaam zorgt voor mogelijkheden en opent deuren die anders gesloten zouden blijven.

De episode die veel duidelijk maakt over het gezin Mann is de zelfmoord van Klaus in 1949. Terwijl Klaus wordt begraven, is Thomas samen met Katia en Erika op een lezingentour in Europa. Op de dag dat Klaus in Cannes – de plaats waar hij zelfmoord beging – wordt begraven houdt Thomas een lezing in Uppsala. Thomas, Katia en Erika blijven in Zweden, zetten hun tour voort en komen niet naar de begrafenis van hun zoon en broer. Alleen zijn jongste broer Michael komt en speelt een stuk op zijn altviool aan het graf van zijn broer.

Thomas Mann heeft gereageerd zoals hij altijd heeft gedaan bij een blikseminslag door zelfmoord in zijn omgeving: met verwijten – het ‘krenkende, lelijke, gruwelijke, het gebrek aan consideratie en verantwoordelijkheid’ van zijn handelen, dat hij zijn moeder en zijn zus niet had ‘mogen aandoen’; en met het besluit het ver van zich weg te houden – zoon Klaus wordt van nu af aan nauwelijks nog genoemd in brieven of in zijn dagboek, zijn graf bezoekt hij nooit.

Thomas Mann was Duitslands belangrijkste en beste schrijver van de 20e eeuw, maar hij was geen family guy.

Koen Schouwenburg

Tilmann Lahme- De familie Mann. Geschiedenis van een gezin. Vertaald door Ria van Hengel. De Arbeiderpers, Amsterdam. 476 blz. €39,99.