Geen slachtoffer willen zijn

Het huis van de poëzie heeft vele kamers. In een van die kamers wonen de teksten van Athena Farrokhzad, een Iraanse dichteres die opgroeide in Zweden en nu les geeft in het schrijven van Zweedse gedichten. Is zij Zweeds geworden? Haar afkomst wordt bepaald door een vader die met zijn gezin moest vluchten voor een theocratisch regiem. Athena is van 1983, vijfendertig jaar dus. Haar ouders hebben haar genoemd naar een Griekse godin. Zij is de godin van de hemel, en wel van de heldere, klare hemel, van de reine, zuivere bovenlucht. Zij is vooral bekend als de godin van de wijsheid en godin van de kunst. Daarnaast wordt ze vaak genoemd als godin van de krijgskunst en vrede. Wonderlijk misschien, dat laatste, maar de krijgskunst was altijd verbonden met overleg en wijsheid.

Mijn moeder zei: Het lijkt wel of het nooit bij je is opgekomen
dat de beschaving van jouw naam afstamt

Mijn moeder zei: Het duister in mijn buik is het enige duister dat jij beheerst

De naam is een teken: Athena Farrokhzad is een onafhankelijke vrouw geworden, begiftigd met een groot taalgevoel. Ze schreef voor toneel; had een radioprogramma.

In de bundel Een witte suite laat ze moeder, vader, grootmoeder, broer en oom aan het woord. Ze citeert letterlijk wat de familieleden zeggen. Ze hebben commentaar op het verleden, op hun plek in Zweden, op hun idealen en het verlies daarvan, op de dichtkunst van Athena. De gedichten zijn vertaald door Lisette Keustermans en verschenen onder de titel Een witte suite bij Perdu. ‘Vitsvit’ in het Zweeds: witwit; een verwijzing naar de sneeuw.

‘Mijn moeder liet bleekmiddel door syntaxis lopen
Aan de andere kant van het leesteken werden de lettergrepen witter
dan een winter in Norrland’

‘Mijn vader zei: Je hebt een zwak voor metafysica
Toch heb ik je geschoold in de aard van de productie
toen je melktanden intact waren’

Op Youtube kun je haar horen voorlezen. Het Zweeds klinkt zoals het moet klinken. Ze leest tamelijk sober, maar het is niet moeilijk om de verborgen emotie te raden. Wat is er niet allemaal gebeurd met het meisje, geboren in Teheran, gevlucht met haar ouders? Onder welke omstandigheden? Over de bergen, lopend door de sneeuw? Vader gemarteld door de religieuze politie? Oma is mee gevlucht of later gekomen. In ieder geval wil de oma begraven worden in Marghacho in de buurt van de munt langs de beken. Ze vindt haar kleindochter een brutale kleine snotneus. Ze moet komen, zodat oma de maten kan nemen voor een wollen trui.

‘Mijn broer zei: Het verleden is een vergrijp dat nooit voltooid zal worden’

Er rust een zware verantwoordelijkheid op Athena:

Mijn moeder zei: Schrijf het zo
Voor mijn vooruitzichten offerde mijn moeder alles op
Ik moet haar waardig zijn
alles wat ik schrijf moet waar zijn

Literatuur en werkelijkheid: hoe verhouden zij zich tot elkaar? Kun je ooit weergeven wat werkelijk is gebeurd? Zou het verhaal van de vader hetzelfde zijn als dat van de moeder, als dat van de grootmoeder, de broer?

Mijn moeder zei: Elke familie heeft zijn verhalen
maar om ze naar buiten te brengen is iemand nodig
met een bijzondere bereidheid ze te verdraaien

Mijn moeder zei: Jij vervormt de schade met je ongelukkige leugen
Er is een stomheid die niet vertaald kan worden

Hoe zal dat verder gaan? Wordt Athena ooit echt Zweeds? Haar kind? Zal de vader en de moeder ooit terug kunnen naar Iran of zullen ze hun wereld van toen nooit meer terug vinden, omdat ze zijn vervreemd, omdat de maatschappij daar ook is veranderd? Ze zullen weinig meer herkennen. Ze zijn voorgoed banneling, daar en hier.

Mijn moeder zei: je familie zal nooit herstellen van de leugen die verplichtingen schept
Mijn vader zei: je familie zal nooit terugkeren naar de daken als het koeler wordt
Mijn broer zei: Je familie zal nooit herrijzen als rozen na een brand

De vader is met een zweep geslagen. Hij zegt: ‘Als je het alfabet vergeet / vind je het op mijn rug’

Zal het voor Athena ooit anders worden? Haar oom zegt: ‘De oorlog is nooit opgehouden / Maar jij hield ermee op slachtoffer van de oorlog te zijn’.

Gedichten? In ieder geval poëtische teksten, zeer geschikt voor een stemmenspel.

Remco Ekkers

Athena Farrokhzad – Een witte suite. Perdu, Amsterdam. 68 blz. €19,95.