Braziliaanse vrouwen

De kans is klein dat u ooit al van de Braziliaanse Nara Vidal (1974, Guarani, Minas Gerais) hebt gehoord. Brazilië is dan ook op literair gebied een grote onbekende, een blinde vlek haast, een gebied waarmee we maar zelden te maken krijgen. Als er dan toch iets doordringt tot het Nederlandse taalgebied, gaat het ofwel om een successchrijver (een witte raaf als Paulo Coelho dus), ofwel om een auteur die de geestdrift van een literair vertaler heeft gewekt. August Willemsen heeft bijvoorbeeld destijds heel veel voor de Braziliaanse literatuur betekend door onder meer Graciliano Ramos of João Guimarães Rosa te introduceren, een hedendaagse literaire ambassadeur als Harrie Lemmens zorgde er dan weer voor dat we bijvoorbeeld de geweldige Cyro dos Anjos in het Nederlands kunnen lezen. Het belang van zulke mensen voor de wereldliteratuur kan niet worden overschat.

Nara Vidals Lotgevallen hoort blijkbaar tot de tweede categorie en werd uitgebracht door de bescheiden uitgeverij Nobelman (waar blijven de grote uitgeverijen tegenwoordig eigenlijk nog als er risico moet worden genomen om onbekend talent te publiceren?). Haar boek is een korte novelle van amper iets meer dan honderd bladzijden geworden, een zeer gecondenseerde, gefictionaliseerde geschiedenis van Brazilië, verteld vanuit een vrouwelijk standpunt. Ook in Brazilië is de vervrouwelijking van de literatuur immers een feit, en in het geval van Nara Vidal levert dat een interessant nieuw perspectief op dat mannelijke auteurs door de eeuwen heen meestal is ontgaan. Vidal belicht namelijk uitgebreid het misogyne, seksuele geweld waarvan de kolonisatie en de slavernij in Brazilië en elders doordrongen was en dat bovendien vrouwen uit alle lagen van de bevolking trof, al kwam het onder aan de sociale ladder het hardst aan.

Vidals hoofdpersonage is Margareth Cunningham, die gebukt gaat onder de diepe armoede in het Ierland van de negentiende eeuw. De ellende werd niet als onrecht ervaren, maar als een uiting van de goddelijke voorzienigheid:

Onze armoede was ook een straf van de Heer. We waren het er al vroeg over eens dat – na de ogen geopend te hebben, om vervolgens ellendige uren door te brengen – ons grootste geluk lag in het weer sluiten van de oogleden.

Onder leiding van een tirannieke vader emigreert het gezin naar Brazilië, gesterkt door het voorbeeld van al die andere Ieren die hun hoop op de nieuwe wereld richtten. Op een boerderij bij Rio de Janeiro groeit er vriendschap tussen Margareth en de zwarte slavin Mariava, maar als gevolg van een ongewenste zwangerschap – een doodzonde en schandvlek voor de familie – moet Margareth naar een tehuis voor alleenstaande moeders. De katholieke nonnen die er de plak voeren, bezondigen zich aan als liefdadigheid vermomde mensenhandel: meteen na de bevalling worden de pasgeboren baby’s er meegegeven met rijke, kinderloze stellen, van wie uiteraard een financiële bijdrage voor moeder-overste wordt verwacht. Deze tot diep in de twintigste eeuw gangbare praktijk ontlokt de volgende uitspraak aan Margareth:

Wat zal er van ons terechtkomen, Mariava? Als vrouw geboren worden is de ergste straf in de wereld. Ze doen met ons wat ze willen.

Wanneer Margareth bevalt, dreigt ook zij haar kind af te moeten staan. Maar dat is buiten Mariava gerekend, die na de verkrachting door haar eigenaar ook van een zoon beviel, en Margareths kind meeneemt om naar de wildernis van het Braziliaanse binnenland te vluchten, waar de oorspronkelijke bevolking het koloniale geweld dan weer tracht te overleven. Het lichtpunt van hoop in dit boek is steevast de solidariteit waarmee vrouwen elkaar proberen te beschermen tegen het seksuele en andere geweld waar ze slachtoffer van zijn. Al is dat natuurlijk ook dubbel: de katholieke nonnen die geacht worden om hen te beschermen, faciliteren in feite hun uitbuiting. En zo werpt Nara Vidal in Lotgevallen een ander licht op de geschiedenis van een land dat blijft fascineren.

Daan Pieters

Nara Vidal – Lotgevallen. Uit het Portugees (Brazilië) vertaald door Gerrit Brand. Nobelman, Groningen. 112 blz. € 19,95.