Scherpzinnige roman over postkolonialisme en identiteitspolitiek

Aan de universiteit van Düsseldorf breekt de pleuris uit. Professor Saraswati, autoriteit op het gebied van postkolonialisme en identiteitspolitiek, blijkt geen vrouw van kleur te zijn, maar een witte vrouw; ze is een Duitse tandartsdochter die pretendeert een Indiase te zijn. Uitgerekend zij! Zo klinkt het startschot van Identitti, de roman waarmee Mithu Sanyal (Düsseldorf, 1971) afgelopen jaar in Duitsland furore maakte en die onlangs in Nederlandse vertaling verscheen.

Als lezer beleef je de controverse rond Saraswati door de ogen van Nivedita Anand, een derdejaarsstudente die moet toezien hoe haar rolmodel van haar voetstuk valt. Nivedita, die onder de naam Identitti een veelgelezen weblog over identiteitspolitiek bijhoudt, voelt zich verraden. Ze herkende zichzelf in Saraswati en was ervan overtuigd dat ze dezelfde strijd streed als haar hoogleraar. Maar ze onderdrukt de neiging om een vileine blogpost over de ontmaskering van Saraswati te publiceren en besluit haar thuis op te zoeken en om opheldering te vragen.

Mithu Sanyal is in Duitsland een autoriteit op het gebied van postkolonialisme en identiteitspolitiek. Als journalist en cultuurwetenschapper publiceert ze al decennia over onderwerpen als seks, gender, macht en racisme en ze is een veelgevraagd commentator in tal van media. Als dochter van een Poolse moeder en een Indiase vader behoort ze in Duitsland tot een minderheid onder de minderheden en heeft ze een scherpe blik voor alle vormen van uitsluiting.

De overeenkomsten tussen studente Nivedita en de auteur springen in het oog. Nivedita is net als Sanyal van Pools-Indiase afkomst en geboren en getogen in Duitsland en treedt al tijdens haar studie op als opiniemaker en activist. Maar ook in hoogleraar Saraswati is Sanyal te herkennen: waar Nivedita een naïeve en beïnvloedbare studente is, is Saraswati een intellectueel zwaargewicht. Ze neemt al decennia deel aan maatschappelijk debatten en kan daarin met autoriteit oordelen vellen, net als de auteur. In de vele gesprekken tussen de naïeve, maar bevlogen Nivedita en door de wol geverfde Saraswati kan Mithu Sanyal alle kennis en inzichten spuien die ze de voorbije decennia als wetenschapper en journalist heeft verzameld.

Waarom heeft Saraswati gedaan wat ze heeft gedaan? Dat is de vraag waarmee Nivedita bij Saraswati aanklopt. De hoogleraar laat haar studente binnen en weet haar vragen aanvankelijk behendig te ontwijken. Van verraad is geen enkele sprake, betoogt ze. Ze heeft juist al haar privileges opgegeven om voor gelijkwaardigheid te kunnen strijden.

In de dagen dat ze bij Saraswati thuis logeert, wordt de druk op Nivedita om een oordeel te vellen steeds groter.  In de (online) media buitelen opiniemakers, beleidsmakers en politici over elkaar heen om Saraswati te veroordelen. Haar vrienden en medestudenten eisen ondertussen dat Nivedita partij kiest. Maar de studente blijft haar oordeel uitstellen. Ze snapt gewoon niet wat er is gebeurd. Is Saraswati nu een witte vrouw of een vrouw van kleur? En zou ze als witte vrouw níet mogen strijden voor gelijkwaardigheid? Wat moet ze er nou van vinden?

Langzaam maar zeker wordt duidelijk dat achter de passing van Saraswati een persoonlijk drama schuilgaat en dat de hoogleraar haar machtspositie weliswaar heeft misbruikt, maar dat haar intenties oprecht waren. Langzaam maar zeker kalmeert het debat. Nivedita ontdekt dat haar standpunten dogmatischer en haar keuzes egoïstischer waren dan ze zelf in de gaten had en ook Saraswati’s fanatiekste tegenstanders moeten erkennen dat hun vooraf betrokken stellingen niet houdbaar zijn.

Identitti is een scherpzinnige ideeënroman waarin Sanyal het identiteitsdebat grondig op de korrel neemt. Alle standpunten komen langs en allemaal worden ze gefileerd. Van de dogma’s van racismebestrijders tot de twijfelachtige autoriteit van wetenschappers en de hijgerigheid van de media en de vooringenomenheid en zelfvoldaanheid van veel twitteraars en influencers: niets ontsnapt aan Sanyals blik.

Identitti lezen is opletten geblazen, zeker voor wie identiteitspolitiek nog geen gesneden koek is. Er zitten wat liefdesverwikkelingen en wat persoonlijk drama in het verhaal en de dialogen tussen de door en door intellectualistische Saraswati en de intuïtief redenerende Nivedita pakken regelmatig komisch uit. Maar het is Sanyal niet om het verhaaltje, de grappen of de psychologie van haar personages te doen. Wie entertainment zoekt, is bij haar aan het verkeerde adres. Sanyals inzet is hoog: ze wil het debat over identiteitspolitiek naar een hoger plan brengen.

De ernst van dit boek blijkt ook uit het opmerkelijke nawoord, waarin Sanyal nog eens onderstreept dat de hele samenleving is doordesemd van racisme en kolonialisme en dat ‘wat Saraswati decolonizing zou noemen dringend noodzakelijk is’. Sanyal stapt uit de coulissen, als het ware, om toe te geven dat het pleidooi van haar hoofdpersonage eigenlijk van haarzelf afkomstig is en om haar lezers op te roepen dat pleidooi alsjeblieft bloedserieus te nemen.

Ralph Aarnout

Mithu Sanyal – Identitti. Vertaald door Ymke van der Staay. Cossee, Amsterdam. 412 blz. € 24,99.