Het leven als peepshow

Zeg in Nederland ‘panorama’ en je denkt aan Panorama Mesdag in Den Haag: strand, zee, dorp en duinen. Het is fascinerend op die typisch negentiende-eeuwse manier, maar ook naar binnen gekeerd. Bovendien statisch. Het Keizerpanorama, dat het verbindende thema is in de gelijknamige mozaïekroman van Nicole Montagne, is een ‘Gesamtschau’ van de wereld in stereofoto’s, bovendien roterend. Zoals alles stroomt. Een vroeg twintigste-eeuwse peepshow in de vorm van een krakende houten carrousel.

Het Keizerpanorama staat in het Märkische Museum in Berlijn als wonderlijk overblijfsel uit een nieuwsgierige tijd. Montagne laat weten dat het wel als eerste massacommunicatiemiddel wordt beschouwd, want er konden maar liefst 25 mensen omheen zitten, die telkens door kijkglaasjes een stereoscopische indruk, dus met dieptewerking, van een stukje wereld konden waarnemen. De Berlijnse Dom bijvoorbeeld of keizer Wilhelm stokstijf te paard na een overwinning op Napoleon III.

Het schouwspel, door de Berlijnse fysicus en ondernemer August Fuhrmann ‘uitgevonden’, is in Montagnes roman echter niet in de eerste plaats onderwerp als wel middel voor associatieve gedachten over schrijvers en kunstenaars en daarmee over de waarde van verbeelding. We leven welbeschouwd allemaal in een carrousel, die ons steeds opnieuw beelden en ontwikkelingen presenteert waartoe we ons moeten zien te verhouden. Wat ook zelden zonder kraken gaat.

In 2014 schreef de cultureel oost-Europees georiënteerde Montagne Een makelaar in Pruisen, een bundel verhalen en essays, waarin zij onder meer het begrip psychogeografisch flaneren benoemde. Ofwel het verkennen van plekken op manieren die afwijken van het normale gebruik van ruimtes. Het is een heel verrijkende levenshouding die haar werk kenmerkt, zoals weer goed te merken is aan deze roman.

Een naamloze Utrechtse kunsthistorica opent een pension in Brandenburg aan de Havel, een voorstadje van Berlijn, waar de geest van de vroegere DDR nog altijd bespeurbaar is. Bijvoorbeeld bij de botte behandeling van klanten in winkels en het belastingkantoor. Brandenburg is van buitenaf bezien dan wel een en al idylle, maar van binnen schuurt de wrok en verongelijktheid. Montagne laat haar protagonist ook peinzen over de man met wie ze een relatie had, maar die al even onberekenbaar bleek; een egocentrisch, manipulatief karakter:

Eenmaal op het station greep hij ten afscheid nog eens naar zijn hart, en toen hij zag dat de omstanders dat wel aardig vonden, begon hij met een zakdoek te zwaaien en boog daarbij naar links en naar rechts, alsof hij van alle inwoners van dit stadje hartverscheurend afscheid nam. Pas toen een potige kerel met een tatoeage in zijn nek en een ijzeren beslag in zijn oor hem vrij intimiderend aankeek, hield hij ermee op. De andere mensen op het perron deden nu of ze mijn man niet zagen.

Montagne is zo in staat, al associërend en met stilistische verfijning, de pensionhoudster en haar gasten stad en land, schrijvers en kunstenaars, oost en west, toen en nu tegen het licht houden. Alles verbonden met het uitgangspunt wat verbeelding kan doen. En dat is niet weinig. Zit de vertellende ik bijvoorbeeld te wachten in een troosteloos belastingkantoor, dan roept ze haar verbeelding te hulp. Ze ziet er voor haar geestesoog haar al lang opgegroeide dochter door de gangen zwieren als kind. Maar niet alleen haar eigen leven en relatie houden de pensionhoudster bezig, ook die van anderen, zoals de altijd cultureel geïnteresseerde Freek en de oppervlakkige Marcelle. En welke invloed dat heeft op hun beider levens.

Er komt een betoverend zingend meisje op een kerkhof voorbij, een militante fietsmoeder, een gast die als Bismarck verkleed zijn vakantie doorbrengt en een psychiater die in zijn vrije tijd al even zwijgzaam is als in zijn spreekkamer. Mensen, plekken en tijdstippen, ze hebben allemaal gemeen dat ze een verhaal vertellen. Te kruiden naar smaak met onder anderen Walter Benjamin, Franz Kafka, Ernst Bloch, Juli Zeh, Vivian Maier of Rembrandt. Zo ontstaan belangrijke nieuwe inzichten over zowel hun tijd als opvattingen en overtuigingen, die je als lezer zelf weer kunt analyseren en gebruiken voor je eigen begrip van onze altijd wentelende wereld.

André Keikes

Nicole Montagne – Het Keizerpanorama. Wereldbibliotheek, Amsterdam. 176 blz. €22,99.