Pas op: spoiler

Van sommige boeken is het lastig om de politieke impact los te zien van de literaire waarde. Mannen in de zon van Ghassan Kanafani is een dergelijk boek. Het telt net meer dan honderd pagina’s, en kwam in het Arabisch uit in 1963. Deze vertaling van Djûke Poppinga komt uit 2023. Het is lastig om iets over deze roman te zeggen zonder het einde te verklappen, dus bij deze een spoiler alert.

Het verhaal is vrij rechtlijnig. Drie mannen willen weg uit Palestina en naar Koeweit. Een vierde man biedt aan om ze de grens over te krijgen. Bij de grensovergangen zullen de drie mannen zich moeten verstoppen in een watertank. Bij de eerste grensovergang gaat alles prima. Bij de tweede, spoiler alert, gaat alles fout: de drie mannen sterven.

Lezen we Mannen in de zon als een allegorie, dan zijn er politieke opmerkingen over te maken. De chauffeur Aboe al-Khaizoeraan vraagt zich op het einde af: ‘Waarom hebben jullie niet op de wand geklopt? Waarom hebben jullie niet gebonsd? Waarom niet? Waarom niet? Waarom niet?’ Het kan commentaar zijn op de houding van Palestijnen, dat ze niet protesteren, niet van zich laten horen, terwijl het leven langzaam slechter wordt tot de dood erop volgt. De drie mannen komen uit een andere generatie, en staan daar ook symbool voor. Zoals vertaler Poppinga in het nawoord schrijft: ‘Elk reageren ze verschillend op hun situatie. Aboe Kais wordt passief, As’ad verzet zich op het roekeloze af en de jonge Marwaan, misschien wel de meest deerniswekkende van de drie meegetrokken in een conflict waarvan hij de draagwijdte nog niet kan begrijpen. Dat de karakters geen sjablonen zijn blijkt uit de beschrijving van Aboe al-Khaizoeraan, de man die gewond is geraakt in de oorlog van ’48 en daarbij zijn mannelijkheid heeft verloren.’ En verderop: ‘Volgens veel critici staat de onbetrouwbare, opportunistische Aboe al-Khaizoeraan voor de krachteloosheid van de Arabische leiders, die de Palestijnen uit eigenbelang hebben verkwanseld.’ Die laatst zin is wat ingewikkeld, want wie verkwanselt wat? Waarschijnlijk verkwanselen Arabische leiders de Palestijnen, maar ik wist niet dat mensen verkwanseld konden worden, als waren ze iets abstracts, maar het is daarmee misschien juist des te treffender geformuleerd.

Lezen we Mannen in de zon vooral als een verhaal, dan duurt het lang voor het spannend wordt. De personages worden in de verf gezet, zonder echt interessant te worden. Dat Aboe al-Khaizoeraan zijn mannelijkheid verliest, lezen we in verwarrende flashbacks. Misschien dat deze lezer te ver van de materie af staat. Het wordt eigenlijk pas spannend als de wagen bij de tweede grensovergang komt, spoiler, spoiler. Hier laat de schrijver ook zijn kracht zien: de scène wordt uitgesponnen, en dat heeft een belangrijke functie. Aboe al-Khaizoeraan moet snel zijn papieren laten stempelen, zodat hij de drie andere mannen uit de watertank te laten, waar weinig zuurstof is, waar het snoeiheet is. Een douanebeambte houdt hem echter aan de praat. Aboe al-Khaizoeraan moet zowel beleefd zijn als snel. Hij houdt de tijd in de gaten, doet zijn best. Toch gaat alles fout. Het is deze scène die dit boek literair redt.

Dit boek werd door Lofti El Hamidi besproken in De dissidente leeslijst. Het is interessant om dat hoofdstuk ernaast te lezen. Het zorgde ervoor dat deze lezer ook al wist hoe het verhaal afliep. En toch nog die spanning: van schiet toch op, van alsjeblieft, doe iets, nagelbijtend. Daarmee is de spoiler misschien te vergeven.

Erik-Jan Hummel

Ghassan Kanafani – Mannen in de zon. Vertaald door Djûke Poppinga. Jürgen Maas, Amsterdam. 111 blz. € 19,90.