Kafka en de barbaren

Voor het schrijven van deze recensie had ik het Verzameld werk van Franz Kafka op mijn bureau gelegd en toen ik wilde beginnen, vond ik een dood kevertje dat leek op de kever op de voorkant van het genoemde Verzameld werk. In deze trant begint ook Kafka voor beginners van Willem van Toorn. Het gaat eerst over de schrijver Willem van Toorn voor het over de schrijver Kafka gaat. Van Toorn gaat naar Tsjechië, doet verslag voor dit en dat blad, gaat Kafka vertalen, eert een andere vertaler. Gelukkig duurt dit niet te lang, en staat de rest van het boekje vol over Kafka, over zijn leven, zijn werk, en een beetje over hoe hij nu nog wordt gewaardeerd.

Op 3 juni 1924 is Kafka gestorven, dus het is een goed moment om stil te staan bij het leven van Kafka. Interessant aan dit boek is dat verschillende delen van zijn leven kort worden behandeld. Van Toorn gebruikt verschillende bronnen, maar maakt er een makkelijk en begrijpelijk verhaal van – voor beginners. Interessant is bijvoorbeeld de uitleg waarom Kafka in het Duits werd opgeleid in Tsjechië, wat de positie van het Duits in Praag was, wat het betekende om Joods te zijn. De rol van zijn vader komt naar voren – altijd maar die dreiging – maar die wordt ook genuanceerd. Hij kon ook vriendelijk zijn, maar het aangevoerde argument (de vader schonk sokken aan Poolse wezen) is niet helemaal overtuigend. Interessanter is de brief aan zijn vader die Kafka wel schreef, maar niet verstuurde. Daar wordt veel uit geciteerd. Het boek wekt sowieso de interesse naar de brieven en dagboekfragmenten van Kafka (niet opgenomen in het Verzameld werk met de kever voorop).

We lezen over het leven van Kafka, naar welke school hij ging, welke vrienden hij had, met foto’s en al. We volgen zijn ziekte, zijn vele kuren. Een hoofdstukje is gewijd aan vrouwen: hoe slecht die gerepresenteerd worden in het werk van Kafka. Daar zijn ze kwaadaardig tegen de hoofdpersonen – alsof er iemand is die de hoofdpersonen vriendelijk bejegent. Kafka is een aantal keer verloofd, maar zal nooit trouwen. Na zijn eerste seksuele ervaring schrijft hij in een brief: ‘maar dat geluk bestond alleen in het feit dat ik eindelijk rust had wat dat eeuwig jammerende lichaam betreft, maar het geluk bestond er vooral in dat het allemaal niet nog afschuwelijker, niet nog smeriger was geweest.’ Dit was natuurlijk al langer bekend, maar Van Toorn benadrukt dat iedereen in Kafka’s jonge jaren gebukt ging onder het idee dat seks vermeden moet worden. In de Groene Amsterdammer staat een interessant artikel waarin jongeren van nu Kafka een tijd zagen als een romantische held. Vriendjes moesten als Kafka zijn of zouden worden afgewezen. Een citaat uit de brief aan zijn vader is daaraan te koppelen: ‘Trouwen, een gezin stichten, alle kinderen die maar willen komen aanvaarden, ze in deze onzekere wereld behouden en zo ook nog een beetje leiding geven, dat is naar mijn mening het hoogste waarin een mens kans slagen.’

Waar ik me nu aan bezondig, is precies waar Van Toorn voor waarschuwt: Kafka interpreteren en zo gebruiken voor mijn eigen opvattingen. Dit is wat Van Toorn in het korte hoofdstukje over de receptie van Kafka beweert: laten we dat niet te veel doen. In het artikel van Groene Amsterdammer citeert Jan Postma Elias Canetti: ‘Er zijn bepaalde schrijvers – die volkomen zichzelf zijn dat elke uitspraak die iemand anders zich over hen permitteert een barbaarse indruk kan maken. Zo’n schrijver was Franz Kafka.’ Misschien geldt dat zelfs voor vertalers als Van Toorn (die Kafka geheel heeft vertaald). Hij had de titel van Het slot veranderd in Het kasteel: ‘Ik zou later Das Schloss (2018) vertalen als Het kasteel, omdat ik mij al bij de eerste vraag van K. (‘Ist denn hier ein Schloss?’) afvroeg of wij in het Nederlands niet zouden vragen: ‘Is hier dan een kasteel?’.’ Als barbaar zou ik denken: heeft ‘slot’ niet de belangrijke extra betekenislaag van ontoegankelijkheid? Als recensent zou ik denken: hier heeft de vertaler vast goed over nagedacht, en van Kafka voor beginners heb ik veel geleerd. Komen er dit jaar ook nieuwe vertalingen van Kafka’s brieven en dagboeken aan?

Erik-Jan Hummel

Willem van Toorn – Kafka voor beginners. Atheneum-Polak & Van Gennep, Amsterdam. 112 blz. € 14,99.