Onder het wakende oog van de man

De psychische marteling blijft voor de buitenwereld vaak lang verscholen. Het sluipt er soms in, blijft decennia smeulen, komt nooit helemaal tot ontbranding. Er ontstaan hoogstens kleine of grote binnenbranden. De tirannie is evengoed moordend, verstikkend, vaak heel subtiel. Een dreiging die altijd aanwezig is, die doordringt in elk aspect van het leven.

De veelbekroonde Italiaanse schrijver Andrea Bajani heeft met Het jubileum – winnaar van de Premio Strega 2025 – een juiste stem gevonden om de beladen stilte tot grote kunst te verheffen. Het relaas over een tirannieke vader, een veel intelligentere moeder, die zich slaafs schikt, een zoon die de klappen opvangt en een jongere dochter die zich zo goed als mogelijk afzijdig houdt, is in de ik-vorm geschreven. Waarbij, zo blijkt, geen enkele dialoog nodig is. In de meanderende vorm ergens ook niet zou passen.

De verteller viert een jubileum. Het is tien jaar geleden dat hij contact heeft gehad met zijn ouders. Geliefden heeft hij verre gehouden van de giftige omgeving, van een vader die allesbepalend regeert, een moeder die dat zonder morren pikt, zich totaal weggecijferd heeft. Ze is dusdanig schimmig geworden dat het voor de verteller lastig is om haar ware aard te schetsen, om iets van een volwaardig mens neer te zetten, hoe hard hij het ook probeert in deze vlammende zelfanalyse.

Zo af en toe zijn er momenten van verlossing. Een paar dagen zonder vader aan zee. Maar zodra er op het strand wordt omgeroepen dat er telefoon is voor de moeder – het laat zich raden wie er belt, wie ‘op de hoogte gehouden moet worden’ – struikelt ze bijna in haar haast om ‘op tijd te zijn’. Wanneer er alleen met de kinderen overnacht wordt bij familie van moeder is er even lucht, lijkt het zowaar op een redelijk normale gezinssituatie.

Maar ook hier heeft de alleenheerser iets voor bedacht. Er moet doorgereisd worden naar zijn ouders. Mensen die zijn taak voortvarend overnemen. Hij heeft het kennelijk niet van een vreemde. Je vraagt je voortdurend af waarom de vrouw zich niet losweekt van de tirannieke man. Ze is intelligenter, veel beter opgeleid, maar de ‘betovering’ is te sterk. Het Stockholmsyndroom.

Ze doet een aantal halfslachtige pogingen, werkt een paar maanden achter een kassa bij een supermarkt, bloeit daar duidelijk op, want in feite is ze een sociaal wezen. Maar het was maar tijdelijk, en bovendien streng gereguleerd, onder ‘het wakende oog’ van de man. Ze vindt steun bij een vriendin, die voor de buitenwereld meegaat in het patriarchale systeem, maar die thuis de broek aanheeft.

Maar ook dat wordt snel afgekapt. De vriendin wordt bovendien ernstig ziek, sterft snel. De vader beweert dat hij dat heeft bewerkstelligt. Hij bezit naar zijn idee de macht om mensen die hem tegenwerken zo te straffen. Gruwelijk geïllustreerd door Bajani wanneer de zoon met een vrouw aankomt waarmee hij wil trouwen, een ernstigste bedreiging voor het familiebastion. ‘Als je mijn zoon niet opgeeft, ben jij het volgende slachtoffer.’ Ze doorstaat later met succes een behandeling tegen schildklierkanker. Een walgelijk voorbeeld van ‘ik heb het je gezegd’.

De zoon vlucht uiteindelijk in een studie in een andere stad. Elk bezoek aan het ouderlijk huis, elk telefoongesprek wordt gedomineerd door een zich fysiek uitende angst. Alles voor ‘de lieve vrede’. Maar het naar de mond praten wordt hem op een gegeven moment echt teveel. Om nog enigszins kans te hebben op een eigen leven, besluit hij om zichzelf voorgoed los te snijden, het contact helemaal te verbreken, geen adreswijziging meer door te geven, een nieuw geheim telefoonnummer te nemen, naar een ander continent te verhuizen.

Maar is die oceaan genoeg, spookt de vader toch niet nog steeds rond in zijn hoofd? In die zin is Het jubileum ook een afrekening, een slotakkoord. De zoon had geen enkele keuze, wilde hij niet de rest van zijn leven zuchten onder de banvloek.

De roman opent met het einde van een laatste bezoek. Moeder boven in de deur van het trappenhuis. De zoon die een rookgordijn van woorden ophangt. De moeder die in hetzelfde tempo oprukt, terwijl de zoon zich schielijk terugtrekt. Haar ‘kom je nog eens langs?’ een zwak verzoek. Een verontschuldiging tegelijk, een constatering van een voldongen feit. Zij zal altijd bij de man blijven. Moeder en zoon weten dat het een ‘slotzin’ is. De keuzes zijn bepaald.

De vader voelt zich een misdeelde man, iedereen in het gezin moet daar voor boeten. Hij is de enige die het ‘ware familieverhaal’ vertelt. Maar dan heeft hij buiten de kracht van de zoon gerekend. Die schrijft hiermee zijn eigen verhaal, en toch ook dat van de moeder. Het is de rustige toon waarin dit alles voor het voetlicht wordt gebracht die deze roman zo krachtig doet pulseren. Pijnlijk op veel verschillende manieren.

De zoon, inmiddels vader ziet soms het gezicht van zijn moeder in dat van zijn kind. Het doet hem niet goed en het doet hem geen pijn. Juist het ontbreken van enige emotie bij deze constatering geeft goed weer hoe zwaar de tocht is geweest die de zoon heeft moeten maken, wat hij moest opofferen voor zijn bevrijding van een totalitair regime. En dat alles is gebaseerd op een ‘misverstand’ tussen de ouders.

Hij wilde dat zij niets was zodat hij iets kon zijn, en zij wilde niets zijn omdat ze dan nog tenminste iets was.

Guus Bauer

Andrea Bajani – Het jubileum. Vertaald door Manon Smits. Van Oorschot, Amsterdam. 126 blz. € 23,99