Nazi op de vlucht

Het is doorgaans behoorlijk glad ijs waarop een schrijver zich waagt wanneer een historisch figuur, beroemd of berucht, tot hoofdpersonage wordt gemaakt. Nu is een roman natuurlijk altijd een mengsel van feit en fictie, of beter een verbeelding van de werkelijkheid, maar juist bij een dergelijke keuze kan de balans gemakkelijk doorslaan. Het boek kan gaan zweten van kennisoverdracht, van weetjes en feiten. Het personage kan ongeloofwaardig worden omdat iedereen wel een mening heeft over het onderwerp, de ooit levende mens waarnaar is gemoduleerd.

De Franse schrijver, journalist en draaiboekauteur Olivier Guez (1974) is goed onderlegd. Hij heeft politicologie en rechten gestudeerd, met de focus op internationale betrekkingen, was waarnemer bij Franse commissies in Afghanistan en Pakistan en bij verkiezingen in Bosnië-Hercegovina, schreef vanuit Brussel over Zuid-Amerika, Europa en het Midden-Oosten en was twee jaar, in 2005 en 2006, gastschrijver bij de universiteit van Berlijn. In 2016 kreeg hij de Deutscher Filmpreis voor het beste draaiboek voor de film Der Staat gegen Fritz Bauer. Een opmaat voor de met onder meer met de Prix Renaudot gedoteerde roman, zojuist in het Nederlands verschenen als De verdwijning van Josef Mengele. (Fritz Bauer was de procureur-generaal in Hessen die begin jaren zestig verantwoordelijk was voor het doorgeven van de verblijfplaats in Argentinië van Otto Adolf Eichmann aan de Israëliërs.)

Le Monde schrijft over De verdwijning van Josef Mengele dat het een zeer nauwkeurige reconstructie is van de naoorlogse vlucht van een de meest angstaanjagende figuren van het nazisme. Dat klopt hoogstwaarschijnlijk wat betreft de verplaatsingen en de schuilplaatsen. Maar de omstandigheden, de handelingen en gedachtestromen van het hoofdpersonage en de hulptroepen zijn interpretaties. Ja, de psyche van de afgezant van satan zou inderdaad zo gewerkt kunnen hebben als Guez die schetst. Ondanks dat we dat niet willen, moet je na lezing inzien dat zelfs dit über-monster uiteindelijk een mens is met angsten voor het lichamelijke verval, iemand die lijdt onder de eenzaamheid van de verbanning, een trieste exponent van onze soort. Guez haalt daarmee het übermensch-dogma effectief onderuit.

Hij had daarvoor ook kunnen kiezen voor een nog meer romaneske, directere benadering door het hoofdzakelijk gebruiken van de eerste persoon enkelvoud, maar het is voor te stellen dat in dat geval dit huiveringwekkende historische figuur al te dichtbij was gekomen. Door het opvoeren van de verschillende verplaatsingen wordt deze versie als vanzelf gelegitimeerd. Dat komt ook omdat Guez heel bedreven binnen de perken blijft aangaande de feiten. Grote verdienste van deze roman is de inkijk die de schrijver verstrekt in de verschillende betrokken partijen.

Waarom is Mengele eigenlijk nooit opgepakt, hoe kon hij zijn achtervolgers steeds een stap voor zijn? De machtige familie Mengele, producent van landbouwmachines in Günzburg, vlakbij Rosenheim, had een heel netwerk van informanten. Sympathisanten te over in Europa en in Zuid-Amerika die nog geloofden in een Vierde Rijk. De regimes van Perón in Argentinië en Stroessner in Paraquay stonden op z’n zachtst gezegd welwillend tegenover nazistische vluchtelingen. En uiteindelijk hebben de Amerikanen ook veel nazi-wetenschappers ingelijfd. De houding van de BRD was, zo blijkt uit deze, tja, non-fictie roman, ambivalent. De aandacht voor de jacht op nazi’s werd vaak overschaduwd door wereldproblematiek of door nationalistische belangen. Israël en de Egyptische dreiging bijvoorbeeld, waarbij oud-medewerkers aan het V2-programma, leiding gaven aan Egyptische raketgeleerden. Het is een plausibele verklaring.

Het is goed voorstelbaar dat in de enorme chaos na de capitulatie van nazi-Duitsland door de geallieerden heel wat over het hoofd is gezien. En Mengele lijkt daarbij keer op keer veel geluk te hebben gehad. Zo schijnt hij geen tatoeage van zijn legernummer en bloedgroep onder oksel of op de borst te hebben gehad, zoals standaard was bij leden van de SS. Hij is ooit in hechtenis genomen, maar kwam dankzij valse papieren snel vrij, werkte daarna als hooiknecht op een boerderij in Beieren, vlakbij zijn geboorteplek. Een dandyachtige arts als boerenknecht. Dat verwachtte men niet. Met hulp van jeugdvriend en industrieel Hans Sedlmeier – die hem in de loop der jaren vaak op zou zoeken – belandde hij uiteindelijk op 22 juni 1949 in Argentinië. Het Zuid-Amerikaanse continent zou hij daarna nog maar een paar keer verlaten, om er uiteindelijk op 7 februari 1979 in Brazilië te sterven op bijna 68-jarige leeftijd.

Guez heeft zich heel adequaat beperkt tot slechts een paar gruwelen, maar die zijn dan ook van een dusdanig kaliber dat ze letterlijk misselijkmakend zijn. Een gebochelde Poolse man en zijn gehandicapte zoon werden opgemeten, doodgeschoten en urenlang gekookt zodat de weke delen gemakkelijk van de botten konden worden gehaald. De skeletten werden uiteindelijk naar een antropologisch museum in Duitsland gestuurd. Rond de afkoelende kookpot verzamelden zich een paar uitgehongerde Poolse gevangenen, in de veronderstelling dat het hier om vlees voor de bewakers handelde. Het is het contrast van de naast elkaar bestaande werelden dat voor totale vervreemding zorgt. Josef en Irene vierden in Auschwitz na de geboorte van hun zoon Rolf een tweede maal hun wittebroodsweken, zwommen in de rivier, terwijl de gaskamers op volle toeren draaiden, aangezien er vierhonderdduizend Hongaarse joden waren aangekomen. Irene en Josef plukten bosbessen om jam van te maken, terwijl collega SS’ers mannen, vrouwen en kinderen levend verbrandden in grafkuilen. (Driehonderdtwintigduizend Hongaren werden in een week of zeven uitgeroeid.)

Hoe vergoelijkt een mens zoiets achteraf. Had Mengele geen geweten, of was hij er stellig van overtuigd dat hij alleen een opdracht uitvoerde als ‘bewaker van het ras en alchemist van de nieuwe mens’? Het personage in de roman van Guez walgt van het collectieve schuldgevoel in de BRD, blijft vasthouden aan de nazi-principes, vindt eigenlijk dat hij voor zijn werk wetenschappelijke erkenning had moeten krijgen. Het zelfmedelijden druipt er vanaf. Zijn hachje redden is het enige dat voor hem telt. In zekere zin voelt hij zich in Argentinië gevierd en gesteund. De manifestatie in Buenos Aires om de bevrijding van Parijs te vieren is ooit door de regering met geweld uiteengeslagen. De film The Great Dictator van Charlie Chaplin was verboden en de val van Berlijn mocht niet in het nieuws bekend worden gemaakt.

In later jaren heeft Mengele, in de volste overtuiging van zijn onaantastbaarheid, zijn verschillende pseudoniemen laten varen en bij het consulaat papieren op zijn eigen naam aangevraagd én gekregen. Het getuigt van een zekere naïviteit dat hij werkelijk geloofde ooit met opgeheven hoofd terug te kunnen keren naar zijn geliefde Beieren. Voorlopig trouwde hij met de weduwe van zijn overleden broer, Martha. (Die naïviteit is een veronderstelling van de schrijver, zeer plausibel voor een narcist zoals Mengele ongetwijfeld geweest is. Alle gedachten en gevoelsuitingen van de personages blijven mogelijke scenario’s. Het blijft een roman, ook al kom je snel in de verleiding om De verdwijning van Josef Mengele als de onomstotelijke waarheid te accepteren. De kracht van deze tekst.)

Een bijzonder interessant persoon die in dit boek opduikt is de Nederlandse nazi-journalist Willem Sassen, (oorlogs-)correspondent en uiteindelijk wapenhandelaar, bekend van de Eichmann-interviews tussen ’56 en ’60. Hij vervult een van de sleutelrollen. Als er iets is dat duidelijk wordt uit De verdwijning van Josef Mengele dan is het wel dat er heel veel daders door de mazen van de wet zijn geglipt. ‘Iedereen heeft van het systeem geprofiteerd. […] Als de wereld niet had samengespannen tegen Duitsland, zou het nazisme nog steeds aan de macht zijn.’ Aldus het personage Mengele. Pathetisch merkt hij op dat hij de enige is die de rekening moet betalen.

De bekende nazi-jager Simon Wiesenthal, hier opgevoerd als een zeer getalenteerde verhalenverteller, zorgde er juist met allerlei vermoedens, mysterieuze scenario’s, voor dat de Engel des doods in elk geval in de media steeds weer opdook. De kracht van de verbeelding, van het stereotyperen. Mengele als het internationale gezicht van het kwaad. Opdat men nooit meer vergeet. In een tijd waarin men liever niet meer achterom keek, vooral ook in de naoorlogse Bondsrepubliek. Een nieuwe tijd, een nieuw jasje voor de oudgedienden, het verdringen van schuld. Het is in dat licht niet verwonderlijk dat er organisaties als de Rote Armee Fraktion zijn ontstaan, de nieuwe generatie die de oorlogsgeneratie ter verantwoording riep, maar al snel in extremisme verzandde.

Guez geeft in De verdwijning van Josef Mengele een goed beeld van een man in een openluchtgevangenis – ontsnappen onmogelijk – en daarnaast ook van de BRD van Adenauer, het Peronistische Argentinië, van Zuid-Amerika in het algemeen, en hij weet het verhaal van de vluchtende crimineel haarfijn te vermengen met de dwingende gebeurtenissen in de wereld in de tweede helft van de vorige eeuw.

De epiloog maakt duidelijk wat er met de resten van Josef Mengele is gebeurd. In maart 2016 zijn ze aan de Braziliaanse medische wetenschap geschonken. De multinational Mengele Agrartechnik – die Josef als vertegenwoordiger voor Zuid-Amerika heeft gebruikt (!) – werd in 1985 beschuldigd van het spekken van de Zwitserse bankrekening van de verdwenen oorlogsmisdadiger. Sedlmeier klapte daarna tijdens een drankovergoten etentje tegen een vriend uit de oude school. Hij verklaarde dat hij Mengele altijd geld was blijven sturen. Er volgde een opgraving en jaren later bevestigde een DNA-onderzoek de identiteit van de botten. In 1991 is het bedrijf verkocht. (In een later stadium aan een Nederlandse firma.) In november 2011 is de merknaam voorgoed verdwenen, al staan er op internet nog genoeg tweedehands landbouwmachines van Mengele te koop.

Guus Bauer

Olivier Guez – De verdwijning van Josef Mengele. Vertaald door Geertrui Marks, Saskia Taggenbrock en Martine Woudt. Meulenhoff, Amsterdam. 224 blz. € 19,99.

(Foto: Italiaans paspoort dat Mengele gebruikte om te vluchten: fotograaf Jackdawson1970, via Wikipedia, CC BY-SA 3.0.)