Meesterlijke constellatieroman

De rustelozen van Nobelprijswinnaar Olga Tokarczuk is een zogenaamde constellatieroman. Dat houdt in dat het bestaat uit veel verschillende verhalen waartussen de samenhang onduidelijk is. In de verhalen van deze roman zijn wel overlappende thema’s, zoals reizen of het behoud van lichamen, maar samenhang lijkt niet het primaire doel van de verhalen. Toch is van geen enkele tekst te zeggen dat die niet in dit boek past en dat is een van de grote verdiensten van de schrijfster. De andere verdiensten zijn dat elk verhaal de lezer dwingt om na te denken, zich iets af te vragen, iets te voelen, en dat de schrijfster weinig woorden nodig heeft om dat doel te bereiken. Daardoor is deze roman eigenlijk heel veel tegelijkertijd. Als we het met de Nederlandstalige literatuur vergelijken is het Op de rok van het universum van Tonnus Oosterhoff, Patricia van Peter Terrin, Grand hotel Europa van Ilja Leonard Pfeijffer en nog vele andere boeken ineen.

De verhalen bestaan uit enkele regels tot een dertigtal pagina’s, sommige verhalen worden later weer opgepakt en andere niet. Er wordt vooral beschreven wat er gebeurt en de lezer mag vervolgens zelf zijn conclusies trekken. Een voorbeeld van een kort verhaal:

Swastika’s

In een stad in het Verre Oosten worden vegetarische restaurants meestal aangeduid met rode swastika’s, de oeroude symbolen voor de zon en levenskracht. Dit maakt het leven van een vegetariër in een vreemde stad een heel stuk eenvoudiger: men moet alleen zijn hoofd naar boven richten en dit symbool volgen. Ze serveren er curry met groenten (in veel verschillende variaties), pakora, samosa’s en korma-gerechten, pilav, rijstballetjes en ook mijn lievelingsgerecht, in gedroogde algen gewikkelde rijstvingers.
Na een paar dagen ben ik even geconditioneerd als de hond van Pavlov: bij het zien van een swastika begin ik te kwijlen.

Onherroepelijk vraagt een lezer zich dan af: wat gebeurt er als de ik weer thuiskomt in Polen en daar een swastika ziet? Deze ik-figuur verbeeldt wat de verhalen toch gemeenschappelijk hebben. De ik-figuur is dwangmatig aan het reizen en dat geeft de vrijheid om verhalen te schrijven over van alles en nog wat, zoals voordrachten over reispsychologie, waar een luisteraar het volgende zegt:

U moet zeker naar de Caraïben gaan en vooral naar Cuba, zolang Fidel daar nog aan de macht is. Als hij doodgaat, wordt Cuba hetzelfde als de rest. Nu kun je daar nog echte armoede zien en in wat voor auto’s ze daar rijden! U moet u werkelijk haasten, want het schijnt dat Fidel werkelijk heel ziek is.

Hier, in een paar woorden, is de vreemde hang naar een authentieke vakantiebeleving, een van de thema’s van Grand hotel Europa, overtuigend neergezet. Een ander thema van De rustelozen is het bewaren van lichamen: hoe zet je die op? Hoe zijn ooit de fantoompijn en de achilleshiel ontdekt? Waarom heeft een keizer ooit een man met een donkere huid op laten zetten? Wat voor mengsel heb je nodig om iets te bewaren? Een verhaal dat een paar keer terugkomt is dat van Kunicki, een Pool die met zijn vrouw en zoontje op vakantie is op een Kroatisch eiland. Hij raakt beiden kwijt en de politie zoekt met man en macht het eiland af. De vrouw keert terug – dat komt de lezer pas in een verhaal laat in de roman te weten. De man en de lezer komen er niet achter wat er in de tussentijd met de vrouw en hun zoontje is gebeurd. Ook dat is sterk aan dit boek: niet alles wordt voorgekauwd. Hoe de man vervolgens om moet gaan met zijn teruggevonden gezin doet denken aan Patricia, en overtreft dat boek op alle fronten: het is realistischer, dichter op de huid, rauwer. Zoals bij Op de rok van het universum de lezer op een gegeven moment niet meer zoekt naar verbanden tussen de tekstjes, gaat de lezer van De rustelozen op een gegeven moment de verhalen als losse verhalen lezen, maar toch op een of andere manier de samenhang ervaren. De rustelozen is daarmee een boek om te herlezen, en te herlezen.

Erik-Jan Hummel

Recensie: Olga Tokarczuk – De rustelozen. Vertaald door Greet Pauwelijn. De Geus, Amsterdam. 446 blz. € 17,50.