Maak van identiteit geen ommuurde vesting

We wensen houvast, een verhaal dat we met anderen delen en dat ons helpt de wereld te duiden en zin en richting te geven aan ons bestaan. Duiden is ook beleven: hoe we feiten beleven is veelal belangrijker dan die feiten op zichzelf. In zijn essay Mens/onmens neemt Bas Heijne dat inzicht als uitgangspunt voor zijn analyse van de hedendaagse obsessie met identiteit en beleving en hoe feiten en waarheid, maar ook het ideaal van de moderniteit – vrijheid, gelijkheid, broederschap – het daartegen dreigen af te leggen.

Identiteitsdenken is wij/zij-denken: het beklemtoont zowel inclusiviteit, het identificeren van een wij-groep, als exclusiviteit, de zij die er niet bij horen. De wij-groep biedt een veilige haven, waar anderen niet mogen ankeren. Wij zijn gelijk, maar dat wij is exclusief: wij zijn meer gelijk dan anderen, die een bedreiging vormen voor ons eigenbelang en daarom buiten de deur moeten worden gehouden. Wie zo redeneert polariseert, zet de idee van vrijheid, gelijkheid en broederschap overboord en interpreteert culturele verschillen als absoluut en onoverbrugbaar. Dat cultuur vloeibaar is en dat verschillen kunnen vervloeien zijn weliswaar feiten, maar daar heeft de dogmatische identiteitsdenker lak aan. Zijn beleving vertelt hem wat anders: zonder zwarte piet geen nationale cultuur.

Is dat wij/zij-denken het gevolg van angstgevoelens? En komen die weer voort uit een heersend (neo-)liberalisme, dat tot sociale versplintering leidt en waarin je jezelf naar voren moet schreeuwen? Heijne geeft een bevestigend, maar genuanceerd antwoord op die vraag, omdat hij wil vasthouden aan de vrijheidsrechten die het liberalisme aan het individu toekent. Het op die angsten tamboererende anti-liberalisme van rechtsnationalistische bewegingen voorbode van een nieuw fascisme noemen gaat vooralsnog misschien te ver. Maar zeker is dat ze een ‘vreselijke terugval’ dreigen te bewerkstelligen. Niet alleen afgezet tegen de idealen van de moderniteit,
maar zelfs tegen de oude boodschap van Jezus’ Bergrede.

Het is geen kunst degenen lief te hebben die jou liefhebben – je wij-groep. Zij die daar niet toe behoren en die niet op jou lijken liefhebben, daar gaat het om. Daartoe moeten we gebruik maken van wat ons als mens gegeven is: onszelf verplaatsen in de ander en ons inleven in zijn ervaringen. In onze tijd is die boodschap even radicaal als noodzakelijk, aldus Heijne.

Hans van der Heijde

Bas Heijne – Mens/onmens. Prometheus, Amsterdam. 128 blz. € 19,99.

Deze recensie verscheen eerder in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 21 februari 2020.