Het topje van de ijsberg

‘Als een Nederlandse acteur verbazing wil uitbeelden, spert hij zijn ogen open. Als hij wil doen alsof hij nadenkt, fronst hij zijn wenkbrauwen.’ Aan het woord is Stanley Forbes, de filmregisseur die al eerder in romans van Herman Koch opdook. In Een film met Sophia is hij op leeftijd, maar als hij de zestienjarige Sophia ontmoet, raakt hij door haar betoverd en besluit hij een film met haar te maken. Gelukkig behoort zij nog niet tot de gehate, professionele Nederlandse acteurs die ‘een stem als een misthoorn’ kunnen opzetten.

Forbes is de sarcastische verteller van het verhaal, die hard afrekent met de poppenkast rond de theater- en filmwereld. Ook de literaire wereld krijgt onderuit de zak. De vader van Sophia is namelijk een schrijver, die ‘dacht hij nog steeds bekend was’. Het ergst zijn wellicht de commissies die beschikken over het geld om films mogelijk te maken en al te politiek correcte eenheidsworst op de markt wil brengen. Forbes zou de commissieleden het liefst allemaal willen vermoorden.

Dat zou op de lange termijn voor de Nederlandse film ook het beste zijn: dat je ze allemaal op de grond laat knielen en ze een voor een een kogel door het hoofd schiet. De kans dat die kogels ergens in die hoofden op één originele, eigen gedachte zouden stuiten, is te verwaarlozen.

Ook het massatoerisme wordt in deze roman gehekeld. De Chinezen spelen daarbij hun gebruikelijke, kwalijke rol, maar Forbes benadrukt dat hij geen ‘racistische praatjes’ ophangt. Chinezen lopen juist voorop in de toeristenstroom: ‘Een modderstroom die alles wat hij op zijn weg tegenkwam zou meesleuren en verwoesten.’ Een discutabel compliment.

Het zijn dit soort uitspraken van hoofdpersonen in het oeuvre van Koch die juist een anti-elitaire opvatting van film, theater en literatuur verwoorden, waardoor Koch een wat aparte positie inneemt in onze literatuur. In essentie verschilt de kritiek die hij verwoordt niet zo heel veel van de heftige kritiek die vervlochten zit in De dood in Taormina van Arnon Grunberg. In die roman laat een operaregisseur Syrische kinderen optreden op toneel om zo de sentimenten aan te jagen. Hoe cynisch is dat? Je hebt de indruk dat die cynische, ironische en sarcastische stem een beetje passé is, als je ziet dat nieuwe literaire prijzen tegenwoordig zelfs ‘het vermogen tot verbinding‘ meenemen in de juryoverwegingen. Als dat soort opvattingen gemeengoed worden (zoals de politieke correctheid bij filmcommissies) dan weet je zeker dat Herman Koch nooit een juryprijs zal ontvangen voor zijn werk. Aan zijn prijzenkast kun je aflezen hoe er in de literaire wereld naar hem gekeken wordt.

Terug naar het boek. Omdat Forbes uitweidt over zijn verleidingstactieken, weet Koch je gedachten in het begin zo te sturen dat de roman gaat over een jong meisje dat in handen valt van een gewetenloze en op seks beluste, oudere regisseur. De regisseur die zijn macht zal misbruiken om jonge actrices het bed in te praten. Dat de jonge Sophia zich al in zijn huis bevindt, bevestigt dat vermoeden alleen maar.

Forbes haalt Hemingway aan die schreef over de ijsberg in het verhaal, je ziet ‘alleen het topje van de ijsberg, de rest bevindt zich onzichtbaar onder water.’ De lezer vult zelf het verhaal aan met de gegevens die hij krijgt van de schrijver. Dat is ook zo in Een film met Sophia waarin de tegenspeler van Sophia een oudere acteur is aan wie Forbes al jaren een hekel heeft en juist hij flirt ook met de jonge Sophia. Waar die animositeit tussen regisseur en acteur vandaan komt, wordt in het laatste deel van de roman opgehelderd.

Het is literair interessant dat de ijsbergtheorie niet alleen voor de lezer geldt, maar eveneens voor de verteller in het verhaal. De regisseur die alle touwtjes in handen lijkt te hebben, wordt zelf ook verrast door de wending die het verhaal neemt. Je krijgt op het eind zelfs een beetje mededogen met die ietwat mensenschuwe mopperaar. Dat Koch je zo kan manipuleren, ondanks dat je weet dat er altijd een wending in zijn verhalen komt, laat zien dat hij een groot schrijver is.

Coen Peppelenbos

Herman Koch – Een film met Sophia. Ambo|Anthos, Amsterdam. 376 blz. € 22,99.

Deze recensie verscheen eerder in een iets kortere versie in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 17 september 2021.