Begrijpen wat de ander bedoelt

Wekenlang krijgt Jaap Robben voor de verbouwing van zijn voormalige boerderij in een Duits Rijndorp vijf Polen over de vloer met wie hij amper contact krijgt. Slechts één van hen, voorman Iwan, beheerst wat basaal Duits. Dat levert ongemakkelijke situaties op, want hoe ga je een relatie aan als je dicht op elkaars lip samen aan een huis klust, maar elkaars taal niet spreekt? Deze vraag vormt het startpunt voor een reeks fascinerende observaties, waarvoor Robben in Trouw een feuilleton schreef onder de titel ‘po Polsku’ (in het Pools). Het fraai vormgegeven boekje Zwijgmannen bevat naast een bundeling van die columns, enkele nieuwe verhalen en prachtige illustraties van Jan Hamstra.

Met de blik van een scherpzinnige antropoloog beziet Robben de roedel Polen: Mark, Patryck, Tomasz, Wojtek en Iwan. In eerste instantie lukt het niet eens om oogcontact met hen te krijgen. Ondertussen ervaart Jaap zijn eigen klusaanwijzingen steeds als bevelen: ‘Schrauben. Glatt machen. Das muss weg.’ Dat wringt bij Jaap, want hij voelt zich in een rol gedwongen: ‘Het maakt mij een soort opzichter die ik niet wil zijn.’ Als hij ziet dat ze de meeste klussen onbeschermd uitvoeren wakkert dat zijn verantwoordelijkheidsgevoel aan. Ze zijn per slot van rekening voor hem aan de slag in zijn huis, dus dan mogen er geen ongelukken gebeuren. Maar wat hij ook voor hen aanschaft (stofmaskers, veiligheidsbrillen of helmen) de Polen trekken er hun schouders bij op en zetten hun roekeloze manier van werken voort.

De gesprekken verlopen langs de wegen van de woorden ‘Gut’ of ‘Nicht gut’ en dat zorgt ervoor dat Robben steeds beter op de non-verbale communicatie gaat letten. Die blijkt een goudmijn aan contactmogelijkheden te bieden. Als Marek in zijn eentje onverwacht op de stoep staat om te komen klussen, laat Robben hem binnen wanneer hun blikken elkaar raken. Iets in de schuchtere houding van Marek doet Robben zijn oorspronkelijke plannen voor die zondag overboord gooien. Tijdens het klussen raken ze in gebrekkig Duits in gesprek en Marek onthult een dramatische gebeurtenis uit zijn leven, waar Jaap sprakeloos naar luistert: ‘Ik haalde adem om iets te zeggen. Maar tussen de paar woorden die we allebei begrepen, vond ik niets. Niets waarmee ik kon uitdrukken hoe vreselijk ik dat voor hem vond.’ Ze kijken elkaar aan: ‘Ik denk dat we op dat moment allebei begrepen wat de ander bedoelde.’

Robben raakt gebiologeerd door hun manier van leven. Hoe kun je maanden van huis zijn, terwijl er thuis kleine kinderen opgroeien? Dat wringt vooral bij Robben als hij zelf met zijn kinderen met de duplo aan het spelen is en de Polen in de belendende kamer aan het facetimen zijn met kinderen van dezelfde leeftijd. En waarom zou je in een aftands huis leven als je ook wat beters kunt huren? Zijn fascinatie reikt zó ver dat hij voor de kerstdagen met hen meereist naar Polen, om te ervaren hoe hun zuhause is. Hij gaat mee met Iwan, de man met wie hij het beste kan communiceren maar die hij het minst kent. Al dertien jaar leeft Iwan meer in Duitsland dan bij zijn familie in Polen. Robben ervaart hoe de familie samenleeft, hoe Iwan als pater familias zelfs bij veelvuldige afwezigheid een organisch onderdeel van het geheel vormt. Ook ondervindt hij hoe het is om zelf een vreemdeling te zijn in andermans huis.

Ondanks de spaarzame woorden, de onwennigheid en het schurende ongemak ontstaat er echt contact tussen de zwijgmannen en Jaapoo (zoals de Polen hem noemen). Door liefdevol de ander te observeren leert Robben veel over zichzelf, zijn eigen gemakzuchtige aannames en vooroordelen. In een gering aantal woorden legt Robben de subtiliteit en intimiteit van menselijke interactie bloot, juist met mensen met wie je niet dezelfde taal spreekt. Robbens Zwijgmannen vormt een krachtig elixir voor het kweken van meer medemenselijkheid. En dat in slechts negentien hoofstukjes van in totaal 116 pagina’s. Een prachtgeschenk dus, in deze steeds polariserendere tijden, waarin er o, zo gemakkelijk minachtend over ‘de ander’ geoordeeld wordt, zonder echte interesse. Zeker in de decembermaand waarin het traditiegetrouw om het onthalen van vreemdelingen gaat (denk aan de Goedheiligman en het paar Maria en Jozef) en dus om barmhartigheid en introspectie.

Miriam Piters

Jaap Robben – Zwijgmannen. De Geus, Amsterdam. 116 blz. € 15,-.