Hoe een koele roman te lezen in de brandende zon?

Liggend op een rots, omspoeld door Portugees oceaanwater, heb ik een oer-Hollands boek gelezen: Het gevorkte beest, roman van Inez van Dullemen.

Sinds ik de schrijfster een paar jaar geleden uitvoerig heb geïnterviewd — diepgaande gesprekken waarin de rollen van interviewer en geïnterviewde langzamerhand vervaagden, het zolderraam uitzicht biedend op voorbij snellende wattendekens — stuurt ze mij elk nieuw verschenen boek van haar toe, soms voorzien van een persoonlijke opdracht, dit keer met een chique kaartje: ‘Van de auteur.’

Ik vind dat een aardig gebaar, het is een beetje alsof het boek, waarvan uiteraard minstens drieduizend exemplaren in omloop gebracht moeten worden wil de uitgever uit de kosten komen, er alleen voor mij is. Natuurlijk lees ik zo’n boek anders dan het boek dat ik van de krant mee naar huis neem en waarover ik dezelfde week nog een stukje moet schrijven. Ik heb Het gevorkte beest voor mijn plezier gelezen, met als enige bijbedoeling er Inez een brief over te schrijven. Dat laatste heb ik uit pure luiheid nog altijd niet gedaan.

Telkens als ik die zwarte rug met witte letters op de plank nog te behandelen boeken zie staan, bekruipt mij een licht gevoel van schaamte. Waarom pak ik dan niet meteen mijn schrijfmachine? Maar ik moet nog boodschappen doen, de afwas grijnst mij al dagenlang toe, ik moet nog dit en nog dat, nog zus en nog zo. Voor elk uitstel is wel een excuus te vinden. Je zou bijna denken dat ik Het gevorkte beest geen goed boek vind, en dat ik dat de gulle geefster niet durf te bekennen.

Maar dat is niet het geval: ik zei het al: ik las het boek voor mijn plezier, en mét plezier.

En toch is het een boek waar ik niet echt een mening over heb. Het gevorkte beest is een koele roman – die te lezen onder de brandende zon, af en toe een sappige verse vijg etend en bij oververhitting de lectuur onderbrekend voor een frisse duik, werkt vervreemding in de hand. Ik las over de regisseur die is uitgenodigd om in Düsseldorf King Lear op het toneel te brengen, ik las over de acteurs en actrices die dat samen met hem ten uitvoer moeten brengen, over de relaties die er ontstaan, over de wandelingen langs de winterse Rijn, de ruzies, de liefdes.

Het Hele Leven passeert de revue in het boek, maar op de een of ander manier komen de mensen erin niet tot leven.

Ligt dat aan mij, aan deze ene lezer die zich op zijn rots nauwelijks een winterse Rijn kan voorstellen? Ligt dat aan mijn instinctmatige afkeer van toneel, van het toneelmatige? Ligt het aan het feit dat ik me met niet een van de hoofdpersonen, en nog het minst met de regisseur, Raymond, kan identificeren? De rusteloosheid die hem tekent, herken ik wel, maar ik heb de mijne juist bedwongen.

Ik denk dat al die factoren een rol spelen bij het lezen van een boek, al die dingen en nog veel meer.

Elk boek wordt door elke lezer opnieuw geschreven, hij bedenkt de beelden, hij regisseert het theater in zijn hoofd waarbij de tekst slechts het handvat is. In mijn hoofd mankeerde er iets met de belichting, of de akoestiek deugde niet, ik weet het niet.

Het gekke is dat ik tegelijkertijd – en dat is dan de beroepsmatige lezer in mij – bewondering voelde voor de knappe compositie die Het gevorkte beest is. Het boek bestaat uit een veelheid van korte hoofdstukjes, fragmenten waarin steeds een ander centraal staat, en die bij elkaar toch een complexe eenheid vormen.

Inez van Dullemen heeft door het boek heen een psychologisch netwerk gevlochten dat iedereen met iedereen verbindt, het verleden met het heden, Shakespeare met de opvattingen over toneel anno 1986. Alleen was ik niet verbonden met de personen in het boek, voelde ik op mijn Portugese rots geen band met ijzig Düsseldorf. Het was alsof ik in een zaal zat en naar toneel keek, in plaats van in het toneelstuk te worden opgenomen. Ik keek met verbazing en bewondering tot het doek viel. Toen stond ik op en gold mijn verbazing en bewondering weer heel andere dingen. Over het geziene had ik geen mening.

Misschien moet ik Het gevorkte beest de komende winter maar herlezen: de kachel op nul, dikke trui aan. Misschien moet ik me onbehaaglijk voelen om diep in dit boek te kunnen doordringen. Misschien gaat het dieper dan ik op mijn zonovergoten rots durfde gaan.

Frank van Dijl

Inez van Dullemen – Het gevorkte beest. Eerste druk bij Querido, sinds 2005 in druk bij De Bezige Bij.

Deze recensie werd eerder (als column) gepubliceerd in Het Vrije Volk van 25 september 1986.

Inez van Dullemen (1925-2021).